A ESTRADA DE SÁRRIA A LUGO ( 558 )

 

                                             A ESTRADA DE SÁRRIA A LUGO                                 ( 558 )

Integrada dentro de proxectos de artellamento das comunicacións  entre a capital da provincia e a zona sur  ( Monforte e Quiroga ) a promoción e realización  dun "moderno" camiño  corréu de conta da Deputación Provincial lucense, que  seguiu coa súa mellora e mantemento  até que o vial foi incautado polo Estado , caendo dentro  da titularidade   do Ministerio de Obras Públicas , e moutos anos despóis producise  o seu traspaso á Xunta de Galicia,

Proxectada inicialmente como Camiño Provincial entre Monforte e  Viveiro, pasando por Sárria, Lugo e Vilalba , e concebida como un eixo inegrador das comarcas da Mariña, a Terra Cha, Sárria e Lemos, pasou a ser coñecida como " Camiño ou Estrada de Lugo a Valdeorras " , " Camiño ou Estrada de Lugo a Quiroga " e " Estrada de Lugo ou Nadela a Campos de Vila",  tiña como complemento o ramal de Bóveda a Monforte de Lemos, poñendo así en comunicación a capital coas terras de Sárria, Lemos , Quiroga e Valdeorras  .

Esta estrada , con orixe en Nadela, na estrada de Madrid á Coruña precisóu de obras de  fábrica con pontes riba dos ríos Chamoso ( A Ponte Batán ), Mazandán,  Tórdea, Neira (  A Ponte da Estrela  ) , Sárria  ( Ponte da Pobra-Agreimonde   ) e Celeiro ( A Ponte Nova do Mazadoiro ), e foi  elemento determinante no crecemento da vila de Sárria , de maneira que abandoando o estreito marco do outeiro vilego , a "Estrada Nova ", xunto coas estradas de Sárria a Aranza ( ou de Sárria a Ribadeo ) , a Estrada de Sárria a Portomarín e a do Mazadoiro á Lamarrigueira,  deron lugar ao nacemento de novos barrios nos que asentaron  comerciantes e menestráis que deron nacemento á nova vila de Sárria que entre 1845 e 1895 , co reforzo da apertura da liña de ferrocarril de Palencia á Coruña,   sufréu unha profunda transformación.

A estrada , con orixe en Nadela, segue en liña direita  pola parroquia de San Pedro de Santa Comba, deixando á esquerda a igrexa parroquial e a casa reitoral,  e dende ali con voltas e revoltas baixa na percura do río Chamoso. Para  atravesalo foi construida a PONTE BATÁN, dende a que  entra a vía na parroquia de San Fiz de Paradela ( O Corgo ) na que  fixeron unha Casiña de Peóns Camiñeiros. Pasada a Ponte Batán  barallaron  dúas opcións : A primeira era  seguir cara a Ponte de Neira , no P e áramo , polo antigo camiño francés de Lugo a Monforte. A segunda  , que foi a que  foi adoptada,  proxectada  para pasar pola Pobra de San Xiao até Sárria,  supoñía un encarecemento importante porque  houbo que facer dúas pontes,  e tiña a favor o evitar  a súpeta Costa do Páramo   e a fragosidade de Goián e Arxemil para chegar a Sárria.

  Decidido o novo trazado ,  moitos anos adiante, para evitar as perigosas  voltas da estrada fixeron unha nova ponte, coñecida como PONTE DA SILVA que   supuxo  o non uso da Ponte Batán.

Pasado o lugar nado darredor da estrada  alcánzase  o comezo da chaira que chega até a vila da Pobra de San Xiao ( Láncara )   e a estrada  forma unha longa liña recta  até chegar ao río Mazandán, despois de ir salvando  as baixadas e subidas  propias de regueiros que van cara o río Chamoso ou cara  o Mazandán.

Pasado o río Mazandán  a estrada  salva o río  da Tórdea  deixando á esquerda a igrexa de San Pedro de Maceda.  Deixa o Concello do Corgo  na estrema que con Làncara forma  o río Neira , introducíndose na Pobra de San Xiao, pasando rente ao Pazo dos Quiroga, que queda á esquerda. Deixada atrás esta vila atravesa o río da Sárria  pola Ponte da Pobra e Agreimonde, entrando no Concello do Páramo, pola parroquia de  Santa María de  Vilafiz, onde se fixo preciso desmontar o promontorio rochoso do monte  e unha vez pasado o lugar de  Vilafiz, pasando perto da igrexa parroquial, introdúcese no Concello de Sárria ., na parroquia de  San Miguel de Vilapedre, seguindo pola de San Fiz de Vilapedre, por Zanfoga e O Pereiro até chegar á parroquia de Santa María de Vilar na entrada do Monte do Conde .  En San Miguel de Vilapedre e Santa María de Vilar  ( Padriñán ) ao abeiro da apertura da estrada naceron  mesóns para acollida de viaxeiros e traxinantes .

Polo paraxe de Valmao, entre o Monte de Santa Cristiña e o Monte do Conde  segue a estrada pola parroquia de San Vicenzo de Betote, onde houbo unha Casiña de Camiñeiros, e deixando á esquerda o Castro, chega ao Alto da Piqueira, e por Chelo alcanza no Reguiño , rego de Barbalde, a parroquia de  San Martiño de Requeixo , cuxa igrexa parroquial  no lugar de San Martiño  deixa tamén á esquerda. e por As Penelas  chega ao río Celeiro, augas abaixo da Ponte do Mazadoiro  ( Ponte Vella do Mazadoiro ) , onde nomeban  A Acea, onde se fixo a Ponte Nova do  Mazadoiro.  O proxecto inicial da estrada dende As Penelas ( baixo da Corga da Trea , de Treilán )  seguía  pola beira esquerda do río Celeiro  cara A Veiga de Abaixo ( Ponte da Áspera ) e a Veiga de Arriba ( Veiga do Pozo ) por terras da parroquia de San Pedro de Maside, deixando á esquerda a Vila de Sárria, e seguí cara a parroquia de Santiago de Farbán.. O Concello de Sárria e as forzas vivas da vila  manifestaron disconformidade con ese trazado e esixiron   que pasase perto das Insuas e por Lamalonga ( este espazo da parroquia de Maside ) e atravesando  a Corga de Formigueiros  entrase na parroquia de Santa Mariña de Sárria pasando pola Alvareda,  principio da Carreira de Santa Mariña, deixando á dereita o Barrio do Arrabaldo, e pasada a Cortiña Grande da Ponte e o Chao da Viña , entrase  en Pacios de Casteledo ,da parroquia de Santiago de Farbán,  chegase á Lama  Rigueira.  Esa petición foi atendida , e desa modificación naceron os hoxes treitos  urbáns , da Sárria nova, coñecidos como Rúa Matías López ( dende as Pontes Novas do Mazadoiro )  e Rúa  Benigno Quiroga ( que por algún tempo foi Rúa da Liberdade ) até Pacios de Casteledo ( Farbán ).

A estrada  pasaba así pola parte baixa da Vila, e pola Costa do Arrabaldo  e a Costa da Fonte  , en forte subida  persoas, animáis e carros   podían  alcanzar   as rúas de Ferradores e Principal, onde se achaban  a maior parte das casas da vila  e os centros oficiáis.  O Concello , para que a vila tivese  unha boa entrada  conseguiu  facer unha escaleira granítica entre a estrada nova o a Rúa de Ferradores, que foi coñecida como Escaleira da Fonte, porque serviu sobre de todo  para  facilitar a baixada e a subida  das persoas  que  se surtían de auga para usos domésticos na úneca  fonte de auga potable existente na vila, a  moumental Fonte Ribeira.

Para facer máis doado o acceso á  Vila a Deputación de Lugo abríu unha estrada con orixe nas Cortiñas do Mazadoiro que pola Cortiña e Souto de San Lázaro ( de Maside )  entraba  na parroquia de San Salvador  de Sárria,   e seguía  por entre  San Salvador e o antigo Hospital de Santo Antón Abade  e baixo da Fortaleza de Sárria, que entón estaba  con todas as súas torres e cerca , alcanzaba a paraxe dos Esqueiredos , e despóis de  deixar á esquerda a igrexa de Santiago de Farbán, remataba  na Lama Rigueira ,  xa na estrada de Monforte.

                                        **************************************

FASES  DA APERTURA DA ESTRADA DE LUGO A QUIROGA OU DE LUGO A VALDEORRAS CON RAMAL A MONFORTE DE LEMOS ( ESTRADA DE NADELA A CAMPOS DE VILA )

TREITO I.-  De Nadela a  San Fiz de Paradela. TREITO II.- De San Fiz de Paradela a Lamapulleira. TREITO III.- De Lamapulleira a Sabarei. TREITO IV.- De Sabarei á Pobra de San Xiao. TREITO V.- Da Pobra de San Xiao ao Monte do Conde . TREITO VI.- Do Monte do Conde ( Valmao ) a Sárria . TREITO VI - De Sárria á Valiña. . TREITO VII.- Da  Valiña  a Vila de Mouros. TREITO VIII .- De Vila de  Mouros a  San Fiz de  Rubián.- ...........................

                                        ****************************************

                                       DOCUMENTACIÓN  DA ESTRADA ENTRE NADELA  E SÁRRIA

Para  coñecer todo o proceso  de apertura da estrada de Nadela a Monforte , dentro do amplo proxecto  de  facer  un camiño moderno entre  Moforte e Viveiro, pasando por Sárria, Lugo e Vilalba e cun ramal en direción a Ferrol , nada mellor que   darmos a  coñecer  os acordos da Deputación Provincial de Lugo, ao longo de varios anos. Cando todo o proceso rematóu  o Sur da provincia  de Lugo e a comarca de Valdeorras ( Ourense ) entraron na modernidade, e Lugo, Sárria, Monforte, Quiroga  e O Barco de Valdeorras  pasaron a disfrutaren  dunha estrada vivificadora das relacións humanas e  potenciadora  das respectivas economías, que se verá potenciada cando entre 1875 e 1882 , e case en paralelo  á estrada, xurdirá  o trazado do camiño de ferro  de Palencia - A Coruña.

 O PRIMEIRO PASO :  A CONSTRUCIÓN DA PONTE BATÁN RIBA DO RÍO CHAMOSO ENTRE SAN PEDRO DE SANTA COMBA ( LUGO ) E SAN FIZ DE PARADELA ( O CORGO )

( BOLETÍN OFICIAL DA PROVINCIA DE LUGO, 1844 ).-  Subhasta da PONTE BATÁN, riba do río Chamoso, entre as parroquias de San Pedro de Santa Comba ( Lugo ) e San Fiz de Paradela ( O Corgo ).  Xeralmente coñecida como PONTE DA SILVA.

*************************************************************************************

  SEGUNDO PASO :  A APERTURA DA ESTRADA ENTRE NADELA E SAN FIZ DE  PARADELA

( BOLETÍN OFICIAL DA PROVINCIA DE LUGO,  16.03.1845 ).- 

 CAMIÑOS.-  Don Ignacio Timoteo Yáñez , Xefe político da  provincia. :
 Fago saber  :  Que a Excelentísima Deputacióm Provincial desexando  ver remunerados  os sacrificios feitos polos pobos  para obteren  comunicacións interiores , acordóu que sen alzaren a man  e con toda preferenza  se continúen os traballos   d o trazado e orzamento  da liña de estrada dende Monforte a Viveiro , co ramal necesario  para empalmala  coa de Ferrol ; e en atención  a que non  pode dende logo  darse principio á  construción simultánea  de toda a liña , que están máis adiantados os traballos preliminares  que compreende desde esta cidade a  Monforte . e que de conseguindo  nesta , a non ser  que para cando estexan  rematados os traballos  científicos  e preparatorios , se presente algunha Empresa   ou contratista  que queira subhastar  toda a liña  por xunto ou adiantar  os capitáis necesarios  á realización da obra toda  para o que conta con fondos dabondo cos que asegurar  os réditos  e amortizar  unha boa parte dos capitáis , dispuxo que polo de pronto  e en virtude de  achárense  aprobadas  pola  Direción Xeral de Camiños , os planos , perfís,orzamento e condicións facultativas  do primeiro treito   de camiño cara Monforte dende Nadela a San Fiz de Paradela, se saque a púbkica subhasta  a súa construción  para o vindeiro  6 de abril , no que dende as 11 da mañá até as 2 da tarde serán admitidos no Salón da Súa Excelencia  as  proposicións  e posturas  que se fixeren . sendo arranxados  ás condicións e orzamentos  da mesma Corporación  a todos os que desexen interesárense  nesta obra-

Ao  propio tempo  acordóu que no día  30 do corrente mes  pase o Sr. Enxeneiro  aos ditos puntos   para enterar  aos que se presenten da direción  que vai levar o camiño.Lugo, 14 de marzo de 1845. Ignacio T . Yáñez.-  Alexandre C. Gómez. Segredario.

 *************************************************************************************   

( BOLETÍN OFICIAL DA PROVINCIA DE LUGO,  29.04.1845  ).- ( BOLETÍN OFICIAL DA PROVINCIA DE VALLADOLID, 13.05.1845 )

 DEPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO.- "  Entre   as necesidades  que os adiantos  da civilización crean  nas sociedades modernas , unha das máis imperiosas   é a das comunicacións .

Sen elas , unha provincia aíllase  e continúan espallados os seus  habitantes sen  se prestaren  os mutuos auxilios  das súas luces  e producións  das comarcas respectivas , nin axuntarense para  percurar   os intereses que lles son comúns..

Aínda pode acontecer  que os seus froitos   de toda clas  de producións  sofren nos mercados  unha rivalidade tal  doutras nacións  ou provincias distantes da mesma que  fai preferibles  a estes,  porque a  facilidade  das comunicacións até  chegar a  aquel punto  recargan menos a súa condición  que as que se verifican  dos primeiros.

Esta necesidade  que así as nacións estranxeiras como a maior parte das provincias  de España  apresúranse  a satisfaceren , fai máis precaria  a situación das que  como a nosa  quedan atrasadas nesta  parte.  Cada día que pasa, medra   o perxuizo   por máis dun concepto.

Ben convencida a Deputación desta verdade , e tendo presente que o mellor medio de que chegue a se realizar un pensamento  útil nesta parte  é o de contratar na súa totalidade  a construción dunha liña , acordóu hai tempo  verificalo  respecto da de Monforte  a Viveiro . Mais subordinando este pensamento á formación dos traballos  científicos  e paralizados   estes no ano anterior  polas pretensións  sobor da direción do camiño  de esta a Monforte , tivo a Deputación que se limitar   a contratar a Ponte Batán . riba do Chamoso, que se está rematndo  e o primeiro treito  dende Nadela a San Fiz de Paradela  ao que se vai dar principio , porque un   e o outro eran comúns ás dúas   direcións polas   que se contemdía .

Dirimida pola Súa Maxestade  esta cuestión , aínda as atencións doutras estradas distraeron  últimamnte aos Enxeneiros destinados a esta Provincia  en virtude de ordes superiores.

A evitar  os perxuizos  que a repetición de motivos semellante  poidesen ocasionar , e desexosa   a Deputación de asegurar  a construción de toda a liña  citada nun tempo   dado, ligando   os fondos   destinados a este obxecto  a unha contrata . e procurando por este medio  a ocupación do maior número de brazos  e sen tardar. acordóu  despóis de reunir copia de datos   sacar a pública subhasta  a liña de   Monforte a Viveiro   a tanto a vara liñal   de toda a obra.,  reintegrando ao Contratista  cos produtos dos arbitrios  ou a parte deles  que se sinale  e satisfacéndolle o rédito  que se estipule  polos adiantos   até extinguir a débeda.

Por este medio pódese dar   principio  no corrente ano  aos traballos da estrada , pois son suficientes os científicos  que poidan concluirense   dende logo  para as obras máis urxentes  e obrigatorias   do mesmo.

Coa fin de levar a efecto o dito acordo  a Deputación aprobóu  as seguintes  condicións  baixo das que    os que queiran  presentárense licitadores  poderán verificalo  dende esta data  facendo as súas proposicións  na Segredaría desta Corporación , xesa por pregos pechados  ou verbalmente até  1º de xuño vindeiro no que  se verificará o remate  perante a mesma  dende as  doce da mañá  até as tres da tarde.

1º.-   Contrátase mtoda a liña de camiño  dende  Monforte a Viveiro  pasando por Sárria . Lugo e Vilalba , por un tanto de vara liñal de camiño de toda a obra, segundo o tipo establecido pola Deputación.

2º.- O Contratista executará as obras con arranxo aos planos, perfís  e condicións facultativas aprobadas pola Superioridade . adoptando por régoa  xeral no trazado da estrada  o camiño máis curto con tal que as pendentes non excedan do 5 por cento-

3º.- O Contratista ou Empresa obrígase a construilo nun prazo máximo de  sete anos o máis tarde.

4º.- En cada ub dos sete anos  construirase a parte proporcional  polo menos-

5º.- Admitiranse  proposicións  que non excedan  do tanto que se fixe como prezo de cada vara liñal  e baixo das condicións  que se estipulan  , considerándose  como mellor a diminución  do prezo de cada vara .a do rédito  e a do tempo que deba terse rematado.

6º.- Asígnase para pagamento  das obras  a cantidade de 600.000 reáis en cada un ano a entregar por semestres.

7º.- A Deputación  poderá anticipar as entregas ás épocas que se fixan na condición anterior.

8º .- A Deputación  entregaralle ao Contratista   as  existenzas que teña ao tempo de se celebrar a escritura de contrata, mais coa condición  a invertilas dende logo  nas obras que se designasen  cos seus importes , sen perxuizo  das condicións 4ª e 18ª.

9º.-  A conta abrirase para o recoñecemento de capitáis  por valor das obras e vencemento de intereses en virtude  das certificación  e estados mensuáis  do Enxeneiro da Provincia.

10º.- Se o contratista  suspendese as obras  importunamente ou non as activase  dun xeito convinte  segundo  o pautado  na condición 4 ª , a Deputación poderá continualas por conta daquel.

11º,. Cando circunstancias insuperables   e alleas á vontade do Contratista  impedisen continuar  as obras en todo ou en parte,  a autoridade competente calificará os casuáis , e decidirá ao que este terá que se suxeitar.

12.- O  pagamento de terras verificarase polo empresario  á vista en virtude  de libramentos da Deputación . cuxo importe se acreditará na súa conta e devengará xuros  iguáis aos das obras-

13.-  A Deputación hipoteca  ao Contratista  para  ter  para o pagamento  do Capital  e xuros devengados nas obras  que se constrúan  , a parte necesaria  dos arbitrios  actuáis ou doutros que os sustitúan  polos 600.000 reáis  anuáis  que se  consinúan  a este obxecto.

14.- Autorízase ao Contratista  para ter  un interventor  que visará os libramentos  que a Deputación expida.

15.- Se o Contratista  crese convinte  crear accións  garantidas coas ditas hipotecas a Deputación  auxiliará  esta operación  cos medios  que estexan ao seu alcance.

16,. Serán   de conta  do Contratista  e  débese entender  igualmente  inclusos nas obras   que fan parte do camiño  , todos os canos de rego.

17.-  Son igualmente de conta do Contratista  o pagamento de terras e persoas  que irrogue aos particulares a  explotación de materiáis  e o seu depósito.

18.-  As obras  da estrada  deberán principiárense  dende SAN FIZ DE PARADELA  ou punto no que conclúan  as últimas construcións e levarse a liña de seguida , sen perxuizo  de acordo máis adiante  e de común  consentimento se  conviñese comezar por outra estrema ao mesmo tempo.

19.-  A latitude do camiño será de 24 PES PARA O FIRME E 6 PARA OS PASEOS co  largo ademáis  para gavias  que sinalan os perfís , sen perxuizo  de aumentalas nos montes comunáis  e poulos de terreo chao.

20.- O  Contratista  afiuzará  o seu remate  con  un millón de reáis en fincas rústicas ou urbás  cuxo afiuzamento poderá levantar  logo  que  o importe  dos adiantos  ou o seu creto contra a Provincia  esceda de 500.000 reáis.

21.-  Os gastos  de escritura serán de conta do Contratista.

22.- Enténdese que esta subhasta áchase  á aprobación da Dirección xeral de Camiños e Canles e do Goberno.

Lugo, 30  de Abril de 1845.- O Presidente. Ignacio Timoteo Yáñez.- Alexandre Castro Gómez. Segreadario.

************************************************************************************ 

(  BOLETÍN OFICIAL DA PROVINCIA DE VALLADOLID,  3.03.1846 ) 

Don Ignacio Timoteo Yáñez,  Xefe politico  desta provincia  , etc,

Fago saber:  Que  téndose dignado  aprobar a Súa Maxestade  en Real Orde de 9 o actual, de conformidade co preparado  pola Dirección xeral  de Camiños, o proxecto , orzamento e condicións dos treitos segundo e terceiro da estrada de Lugo a Monforte, que compreende  o espazo que media  dende SAN FIZ  DE PARADELA  Á POBRA DE SAN XIAO , con dúas pontes  riba do río Tordea e Neira , dispuxen  sacar a pública subhasta  a construción destas obras  sinalando para ela  o vindeiro  dia 22 de marzo  ás once da mañá  ás tres da tarde no Salón da Excma Deputación desta  Provincia  en cuxo día  admitiranse as proposicións  que se fagan e estexan arranxadas ás condicións  que dende hoxe  se acharen de manifesto na Segredaría  deste Goberno politico  a cantos gosten  de se inteesaren  na contrata ; e para a súa mellor intelixenza, se algúns o desexan, pasará o Sr, Enxeneiro  o día 19  do esmo mes de Marzo a entreralos da direición que debe levar o camiño  e dos demáis datos que poidan interesarlles para calcular o custe das obras co debido coñecemento. Lugo, 23 de Febreiro de 1846 .Ignacio Timoteo Yáñez.- Miguel Rodríguez Guerra, Segredario.

****************************************************************************************

                                           AS OBRAS ENTRE LAMAPULLEIRA E O RÍO DA NEIRA

   (  BOP DE LUGO, 31.08.1846 ).- Esplanación en terraplén. Monte de Sabaréi,  Lamapulleira de Abaixo  e Manán de Abaixo (  540 varas ).- En desmonte:  Lamapulleira de Arriba, Lamapulleira de Abaixo, Manán de Arriba e de Abaixo  ( 1.680 varas ). Total : 2.320 varas.-  Pontes e Pontón  riba dos ríos  da Neira, da Tórdea e Mazandán , con acopio de pedra , preparar madeira para os  alicerces dos mesmos . Nesta última parte os traballos foron por administración.

*************************************************************************************

                                             GASTOS DE OBRA DE NOVA CONSTRUCIÓN

   ( BOP DE LUGO,  31.10.1846 ).-      Mestre  encargado  de operarios (  168 reáis ).-  Por axuste  construción de obra de tráfico , alcantarillas de tapa (  10.000 reáis ).  Por contrata: Esplanación (   2.062 reáis ). Total:  2-064 reáis ). Total:  12.232 reáis.

************************************************************************************

                                            OBRAS ENTRE LAMAPULLEIRA E O RÍO DA NEIRA

(  BOP DE LUGO,  30.06.1847 )  .-  Afirmado 1ª capa.- 2º treito en Lamapulleira,  2.320 varas, por administración , 3 º treito en Sabaréi, 760 varas , por administración . ** Explicación do progreso  : Unha ponte e un pontón riba do río da Tórdea e o arroxo Mazandán. 3º Treito, un acopio de pedra de cantaría  para elas por contrata . Acopiar e preparar madeiras  para os alicerces  dos mesmos  e construir  o pontón por administración . ** Alcantarillas  de tapa  dun só craro de 3 pés,  3º Treito, Prado de Laxes e Mazandán. O mesmo de 2 craros , o mesmo de Maceda que se satisfaceron fora do total da contrata. **  Conservación: Recebadas  690 varas  liñais.   Paseos arranxados, 100 varas. Liña de beirarrúas   desembrozadas, 542 varas.                                                

************************************************************************************

                               OBRAS FEITAS NO ANO 1850

( BOP DE LUGO,  30.06.1850 ).- ESTRADA LUGO-QUIROGA. TREITOS 2º E 3º.-  Obras contratadas:  Esplanación:  10.957 varas. Firme:  10.957 varas.  22 taxeas. 2 pontes  e  1 pontón. Obras feitas até a data: 8.963 varas de esplanación e firme , 20 taxeas, 2 pontes , 1 pontón. Pendentes de facer:  1.994 varas    de esplanación e firme  e 2 taxeas.      

TREITOS  4º e 5º .- Obras contratadas:  Esplanación: 9.949 varas. Firme: 9.949 varas.  Muros: 346 varas. Petrís:  286 varas. Taxeas: 58.  Pontóns: 1.  Obras feitas:  Esplanación: 8,624 varas.  Firme: 00 varas :  Muros: 254 varas.  Pretís: 180 varas.  Taxeas: 24. Pontóns: 1. Obras pendentes:  Esplanación: 1.325 varas. Firme: 9.949 varas. Muros: 92 varas. Pretís: 106 varas. Taxeas: 34. Pontóns: 0.

( BOP  DE LUGO, 1.09.1850 ) ESTRADA DE LUGO A QUIROGA:  Esplanación , en desmonte  en terraplén ,  riba  de muro de sostemento, entre muros: 5º.-  En desmonte, en terraplén  en desmonte de pedra , San Fiz de Vilapedre , Zanfoga e Padriñán . Taxeas dun só craro , 16 por contrata. Ponte de 36  pés de luz  e un arco rebaixado rina do río da Sárria  ( en construción os petrís ) e  enrasaron  as beiras  e murallón  até a faixa.

************************************************************************************

                                         AS OBRAS ENTRE  O NEIRA E O MONTE DO CANDO

  ( 31.12.1850 )   Afirmado con primeira capa  ( 5.892 varas ),-  Con 2ª capa: Pacios ( 1.820 varas ).  Con terceira  capa, Pacios (  2.450 varas ).  Obras de fábrica, Vilafiz (  35 varas ). Taxeas  ( 26 varas ) . Ponte de 36 varas de luz , Rematada a  Ponte de riba do río da Sárria . Murallóns: construidos os murallóns  de entrada da Ponte  do río da Neira.

***********************************************************************************

                                         ESTADO DAS   OBRAS  EN 1851

( 3.02.1851 ) .-  ESTRADA  DE LUGO  A QUIROGA.-  Esplanación  e afirmado :  En desmonte de terra ( 321 varas  ) En terraplén (  239 varas ).   Sobre muro de contención  Monte de Vilafiz (  215 varas ).  Entre muros ( 37 varas ). En desmonte de terra: Zanfoga  ( 2.335 varas ). En terraplén, Padriñán (  1.637 varas  ). En  desmonte de pedra . Agro de San Fiz e Padriñán ( 90 varas ).Total: 4.894 varas.

************************************************************************************

                              GASTOS DO ANO 1851 NA ESTRADA DE LUGO A QUIROGA

( BOP  DE LUGO, 16.02.1852 )  ESTRADA DE LUGO A QUIROGA. Consta de unha légoa.

                                                   GASTOS

Peón Camiñeiro: 1 , que traballóu 365 días a razón de 4 reáis por día,  percibiu  1.460 reáis 

OBRAS:  Recebados: 8.223 varas.  Liña de paseos arranxados:  11.818 varas.  Liña de gavias desbrozadas:  10.524 varas. GASTOS  DE NOVA CONSTRUCIÓN ( Treito 3º )- Esplanación treito 3º:  7.774 reáis . Machaqueo e arranxo de firme, treito 3º : 29.636 reáis  23 maravedís. Construción de obra de fábrica:  Ponte riba do río da Neira:  9.108 reáis. Machaqueo e arranxo do firme  nos treitos 4º e 5º ,  20.154 reáis 12 maravedís.  Muros sostemento , nos treitos 4º e 5º :  546 reáis 17 maravedís.  Construción de obra de fábrica :  Pretís:  613 reáis.  Taxeas:  1.395 reáis 17 maravedís.  SUMAN OS GASTOS:  69.528 reáis  3 maravedís.   ( 31.12.1851 )

**************************************************************************************

 EXPROPIACIÓNS DE TERREOS DENDE  O MONTE DO CONDE ATÉ  O MONTE DA VALIÑA (  BOP DE LUGO  , 5.O4,1852 ) 

Peritos taxadores:  Antonio María Valiño ( pola Provincia );  Cibrao  Rodríguez (  polas parroquias de Betote,  Requeixo e Santa Mariña de Sárria ) ;  Xoán Carreira ( polas parroquias de Farbán e  Reimóndez )

                                               PARROQUIA DE SAN VICENZO DE BETOTE

1.-   RAMÓN VILA (  165 reáis  28 maravedís, Prado Vello, Pedride, Chelo, Lamela de Arriba,  A Lagoam Pedride ).  2.- XOSÉ TOURÓN (  526 reáis, 11 maravedís, Agro Pedride, Chelo  ) 3.-  NICOLAU ARIAS (  784 reáis 28 maravedís,  Calzada, Pedride, Chelo ).  4.- FRANCISCO LÓPEZ QUINTE (  74 reáis, 5  maravedís, Pedride ). 5.-  RAMÓN FERNÁNDEZ  (  140 reáis 3 maravedís,  Pedride, Chelo, Chelo ), 6.-  DOMINGOS GALLEGO (  370 reáis 26 maravedís,  Pedride, Pedride, Chelo ). 7.-  DOMINGOS LÓPEZ (  170 reáis 32  maravedís,  Pedride, Pedride ). 8.-  RAMÓN TORRES (  133 reáis, 30 maravedís,  Pedride, Pedride, Pedride ). 9.-  AMARO LÓPEZ (  41 reáis  6 maravedís,  Perdride ), 10.- PEDRO DÍAZ RIGUEIRO  ( 51 reáis 17 maravedís , Pedride ). 11.-  XOSÉ LÓPEZ MONDÍN (   78 reáis 9 maravedís, Pedride ). 12.-  ANTONIO LÓPEZ DO PACIO  (  45 reáis 10 maravedís, Pedride ) .13.-  RAMÓN DO REGO (  14 reáis 14 maravedís ,  Pedride ), 14.-  MANUEL LÓPEZ BARRIO (  38 reáis 3 maravedís , Pedride ). 15.-  MANUEL LÓPEZ DE TREILÁN (  103 reáis , Pedride ). 16.-  MANUEL CASTRO DE TREILÁN (  41 reáis 6 maravedís,  Chelo ). 17.- EUXENIO GONZÁLEZ  ( 20 reáis 20 maravedís , Chelo. 18.- INACIO VALCARCE  (  10 reáis 10 maravedís, Chelo )... Expropiaron 4 carballos e  1 vídalo ).

                                             PARROQUIA DE SAN MARTIÑO DE REQUEIXO

1.- XOSÉ LÓPEZ MONDÍN  ( 252 reáis 16 maravedís,  Chelo, Penelas , Penelas, A Míllara) 2.- FROILÁN ARIAS  ( 309 reáis 16 maravedís,  Chelo ). 3.. RAMÓN VILA ( 6 reáis 6 maravedís, Chelo ). 4.- DOMINGOS TORRES (  256 reáis  16 maravedís,  Penelas, Brucedo, Mazadoiro, Lama da Gándara ) 5.- MANUEL DE CASTRO ( 563 reáis  13 maravedís,  Penelas, Brucedo,  Mazadoiro, Lama da Gándara ) 6.-  FRANCISCO LÓPEZ QUINTE ( 212 reáis 6 maravedís,  Penelas ). 7.-  ANTONIO PÉREZ  ( 8 reáis 8 maravedís, Penelas ). 8.- DOMINGOS GALLEGO (  61 reáis 26 maravedís, A Míllara ). 9.-  DOMINGOS QUINTE ( 212 reáis  6 maravedís (  A Míllara,  Mazadoiro, Nabega, Lama da Gándara. 10.-  FRANCISCO VÁZQUEZ (  43 reáis 8 maravedís ,  A Míllara ).. 11.-  MANUEL LÓPEZ  ( 106 reáis  3 maravedís . O Chao, Lama da Gándara ). 12.-  INACIO VALCARCE ( 51 reáis 17 maravedís, Mazadoiro) 13.-  LUIS LÓPEZ GAYOSO ( 356 reáis 12 maravedís,  Mazadoiro, Mazadoiro, A Lama ). 14.- FRANCISCO SACO  (  309 reáis 12 maravedís, Mazadoiro ). 15.-  VICENZO LÓPEZ (  226 reáis 20 maravedís,  As Nabegas. 16.-  XOSÉ TORRES ( 14 reáis 14 maravedís , Lama da Gándara ). 17.-  XOÁN LÓPEZ CUCO (  70 reáis 1 maravedí,  Lama da Gánadara ). 18.-  MANUEL GONZÁLEZ DE CELEIRO (  217 reáis  6 maravedís , Lama da Gándara )....Expropiaron  72 carballos, 31 castiñeiros , 3 mazairas 1 ameneiro .

                          PARROQUIA DE SANTA MARIÑA DE SÁRRIA 

1.- MANUEL GONZÁLEZ DE CELEIRO (  430 reáis 18 maravedís,  Cortiña da Alvareda ). 2.-  XOSEFA GONZÁLEZ (  453 reáis 6 maravedís , Alvareda ). 3.-  Bernardo Macía (  487 reáis 7 maravedís ) 4.-  MANUEL FERNÁNDEZ ( 231  reáis 25 maravedís, Alvareda ). 5.-  XOÁN ULLOA (  297 reáis 22 maravedís, Alvareda ). 6.-  CIBRAO RODRÍGUEZ  (  452 reáis 5 maravedís, Alvareda ). 7.-  HERDEIROS DE PRADEDA  (  297 reáis 22 maravedís, Alvareda  )  8.-  ANTONIO RIVAS (  272 reáis 31 maravedís , Alvareda, Aira ). 9.-  XOÁN CABARCOS (  515 reáis  30 maravedís, Alvareda ). 10.-  XOSÉ RODRÍGUEZ  (  187 reáis 15 maravedís, Alvareda  ). 11.-  XOÁN CARREIRA (  1.147 reáis 14 maravedís , Alvareda , Cortiña ). 12.-  XOSÉ REBOREDO (  991 reáis 29 maravedís,  Alvareda ). 13.-  FRANCISCO MACÍA (  2.248 reáis  16 maravedís ,  Alvareda, Ponte Ribeira,  Viña do Chao ). 14.- Señora de Vilasante (  198 reáis  26 maravedís, Aira ). 15.-  MARÍA XOSEFA LÓPEZ, viuva (  309 reáis , Aira  ), 16.-  FRANCISCO VARELA (  1.985 reáis  28 maravedís ( Arrabaldo,  Cortiña Grande ) 17.-  XOSÉ LÓPEZ CARRIL  (  705 reáis  18 maravedís, Cortiña Grande ). 18.- EVARISTO GUITIÁN (  60 reáis 25 maravedís, Cortiña Grande ). 19.-  XOÁN GARCÍA DA PONTE  (  694 reáis  7 maravedís,  Cortiña Pequena ). 20.-  MANUEL DÍAZ  ( 133 reáis  30 maravedís, Cortiña Pequena ). 21.-  ANXO FERNÁNDEZ (  53 reáis 18 maravedís,  Cortiña Pequena, Cortiña da Ponte Ribeira ). 22.-  MANUEL VARELA (  318 reáis 9 maravedís,  Cortiña da Ponte Ribeira ). 23.-  ANTONIO LOUREIRO- Ferreiró (  1.478 reáis  2 maravedís, Viña do Chao, Pacios ) 24.- XOSEFA SÁNCHEZ (  1.363 reáis  20 maravedís ( Pacios ), 25.-  XOSÉ RODRIGUEZ , ou Antón (  705 reáis  18 maravedís, Pacios ). 26.-  XOSÉ NOVOA (  584 reáis, Pacios ). 27.-  FRANCISCO LÓPEZ "PROFETA" (  154 reáis 17 maravedís, Pacios ). 28.-  ANTONIO DÍAZ DE VIGO (  154 reáis, 17 maravedís, Pacios ). 29.-  PEDRO RODRÍGUEZ (  264 reáis 23 maravedís, Pacios ). 30.-  ANTONIO DÍAZ (  264 reáis  23 maravedís , Pacios ) ......... Expropiaron 14 carballos, 5 castiñeiros  , 3 pereiras , 2 cerdeiras e 1 mazaira.

                            PARROQUIA DE SANTIAGO DE FARBÁN

1.-BERNARDO CEDRÓN (  309 reáis, A Nogueira ). 2.-  INACIO VÁZQUEZ (  472 reáis 24  maravedís, Nogueira, Agro de Fenoxento ). 3.- FRANCISCO MÉNDEZ (  78 reáis, 9 maravedís,  Prado de Filloi, Prado Pequeno ). 4.-  FRANCISCO VARELA (  67 reáis   32 maravedís, As Nogueiras ). 5.-  XOSÉ ARMESTO ( 576 reáis  26 maravedís,  As Nogueiras. Cortiña do Prado ), 6.-  ILDEFONSO FLÓREZ (   103 reáis, Prado Longo ). 7.-  FRANCISCO MACÍA / GREGORIO BARRIO (  103 reáis, Prado Longo ) 8.-  ANTONIO LÓPEZ ( 206 reáis , Prado Longo  , Agro  de Fenoxento ). 9.-  MANUEL LÓPEZ "CUCO" (  195 reáis 23 maravedís, Prado Pequeno, Agro de Fenoxento ). 10.- FRANCISCO GUDÍN  ( 803 reáis 13 maravedís,  Cortiña da Penela,  Cortiña da Porta, Cepo ). 11.-  XOSEFA ALVAREDO (  2.274 reáis  8 maravedís ,  Cortiña da Penela,  Filloi, Agro , Lama Rigueira ). 12.-  MANUEL IGLESIAS (  185 reáis 13 maravedís, Macedo ). 13.-  SEÑOR DE LÁNCARA  (  515 reáis,  Prado de Filloi ). 14.- XOSÉ LOIS ( 824 reáis,  Lama Rigueira ). 15.-  XOSÉ VÁZQUEZ (  10 reáis 10 maravedís , Lama Rigueira ), 16.- PEDRO LÓPEZ  (  63 reáis 28 maravedís,  Lama Rigueira ).....Expropiaron   52 castiñeiros   e 54 carballos.

                              PARROQUIA DE SAN FIZ DE REIMÓNDEZ

1.-  ANTONIO LÓPEZ (  1.823 reáis  3 maravedís , Lama Rigueira, Lama Rigueira , Pereiras, Carreira da Lama ). 2.- XOSÉ LÓPEZ TOURÓN ( 927 reáis, Pereiras, Carreira da Lama ). 3.- MANUEL LÓPEZ CORREO (  734  reáis 13 maravedís.,  Pereiras, Ardiñal,   Penela de Outeiro, Penelas , Castro ). 4.- XOSÉ LEBÓN ( 309 reáis, Pereiras ), 5.-  XOSÉ LÓPEZ ( 494 reáis  13 maravedís, Pereiras, Pereiras ) 6.-  FRANCISCO LÓPEZ DE OUTEIRO (  266 reáis 26 maravedís  ,  Carreira da Lama. , Barredo ). 7.- XOÁN GONZÁLEZ REY (  515 reáis , Ardiñal ) . 8.-  XOSÉ LÓPEZ (  2.523 reáis  16 maravedís , Ariñal , Barredo , Barredo , Chousa de Reano ), 9.- ANTONIO MARIA PARDO (  263 reáis   22 maravedís,  Ardiñal. Chousa de Reano , Castro ). 10.- BERNARDO ALVAREDO (  284 reáis 9 maravedís,  Ardiñal, Penela de Outeiro,  Riba da Laxe, Castro ). 11.-  XOSÉ DE CASTRO (  280 reáis  5 maravedís,  Ardiñal, Presa ). 12.-   MANUEL LÓPEZ ( 57 reáis 22 maravedís ). 13.- FRANCISCO DÍAZ (  615 reáis  31 maravedís , Penela de Outeiro, Penela de Outeiro, Barredos, Castro, Castro ). 14.- FRANCISCO FERNÁNDEZ (  20 reáis 30 maravedís , Barredo ). 15.-  MANUEL CABAÑAS (  638 reáis 20 maravedís, Sanmil ). 16.-  MARTIÑO DÍAZ (  412 reáis , Fontelas,  Cruz ). 17.- DOMINGOS LÓPEZ ALVAREDO (  1.483 reáis 7 maravedís,  Alvaredo, Cruz, Cruz, Cortiña de Abaixo,  Languas ). 18.- XOÁN VÁZQUEZ DE ALBÁN (  309 reáis, Cruz ). 19.- XOÁN BELLO (  638 reáis 10 maravedís ). 20.- MANUEL CASTRO (  432 reáis 20 maravedís,  Senrela ). 21.- MANUEL NIETO (  636 reáis, Cortiña de Abaixo, Cortiña de Abaixo,  Ribeira ), 22.-  FROILÁN BELLO (  453 reáis  6 maravedís,  Cortiña de Abaixo ), 23.-. SALVADOR GARCÍA (  1.907 reáis  30 maravedís, Cortiña de Abaixo, Currás ). 24.-  FRANCISCO GONZÁLEZ DE VILAR DO  MONTE  ( 329 reáis 20 maravedís ,  Lameiro ). 25.- ANTONIO TOURÓN  (  108 reáis  5 maravedís, Lameiro ). 26.- MANUEL LOUREIRO (  778 reáis  22 maravedís, Languas ).....  Expropiaron  27 carballos,  36 castiñeiros,  4 cerdeiras,  4  ameneiros  e 1 lamigueiro.

PAGAMENTOS: San Vicenzo de Betote (  2.810 reáis 20 maravedís ).-San Martiño de Requeixo  ( 4.318 reáis  15 maravedís )..- Santa Mariña de Sárria (  16.113 reáis  15 maravedís ).- Santiago de Farbán (  6.787 reáis  16 maravedís ).- San Fiz de Reimóndez  ( 17.212 reáis  32 maravedís ) Total:  47.702  reáis  30 maravedís .  Houbo ocupación de 192 parcelas.

*************************************************************************************

                                    O CAMIÑO DE MONFORTE A BÓVEDA

Unión da vila de Monforte  con Bóveda pasando por Ribas Altas, A Áspera e Ver-

(... 07. 1852 )  Treito de Monforte de Lemos até A Áspera: Expropiación de terreos-

*************************************************************************************

                         OBRAS NA ESTRADA MISTA DE  LUGO A QUIROGA

(  BOP DE LUGO, 31.10.1852 ). OBRAS AFIRMADO : A Pobra e Vilafiz ( 93 varas ); Pobra e.... (  181 varas ) ;  A Pobra e Vilafiz (  195 varas ) ;  Capela (  350 reáis 17 maravedís. )- 1ª Capa de recebo, 2º e 2º treito. Esplanación  a media ladeira  en desmonte e en terraplén : Callás (  420 varas ),  Betote e Callás (  270 varas )  ; Betote e Callás ( 200 varas ) .- 1 PONTÓN  de 30 pés de luz e un arco rebaixado riba do río Mazadoiro. No  estribo esquerdo  colocaron  4 fieiras  riba da primeira   de replanteo  e no dereito  a primeira  riba do zócalo.

************************************************************************************

 ESTABLECEMENTO DE PORTAXES  NA POBRA DE SAN XIAO E EN BÓVEDA

( BOLETÍN OFICIAL DA PROVINCIA DE CÁCERES,  23.07.1858 )

" Ilmo. Señor :  Estando rematada e aberta ao tránsito a parte da estrada  de Lugo a Quiroga compreendida entre a dita CAPITAL E SAN SADURNIÑO ( * )  cuxa  extensión é de sete légoas, e en construción dende  este punto  até BÓVEDA , a Raiña ( Que Deus Garde ) , servúse dispoñer  que se sitúen dúas PORTAXES, unha na POBRA DE SAN XIAO, con arancel de cinco légoas .  e outra en BÓVEDA ,  con arancel de catro légoas, ; autorizando á Vª Ilmª  coa fin de  que  proceda á construción dos edificios  necesarios para as respectivas administracións , e procurando que no primeiro dos ditos establecementos , correspondente á parte de liña rematada, se dea principio a exacción de dereitos  á posible  brevidade, segundo os medios  dos que ao efecto poidan dispor. 

De real orde  comunícollo á Vª Ilmª para a súa intelixenza e efectos conseguintes. Deus garde á Vª Ilmª moitos  anos. . Madrid, 26 de Xuño de 1858.- Guendoloin.-  Sr. Direitor xeral de Obras Públicas.

**************************************************************************************

                     FONDOS PARA ESTRADAS CON ORIXE NA DE LUGO A QUIROGA

( DEPUTACIÓN PROVINCIAL, 17.10.1856 )  Aplicación de fondos para camiños :...... Ao de Sárria a Baralla  empalmando  a estrada xeral de Castela  na provincial  de Quiroga, trinta mil sesenta reáis ( 30.060 reáis )...... Ao da Ponte  Mazadoiro  de Sárria  que empalma a vila  coa estrada de Quiroga . doce mil ( 12.000 reáis )....

**************************************************************************************