MOSTEIRO DE SANTIAGO DE MORTOLAIS (FROIÁN-SÁRRIA)

O MOSTEIRO DE SANTIAGO DE MORTOLAIS EN SAN PEDRO DE FROIÁN (SÁRRIA)

O desaparecido MOSTEIRO DE SANCTUM IACOBUM "in villa qui est ad Sanctum Petrum ad Campos, ubi dicunt Mortolanes" (trad: "na vila que está en San Pedro en Campo, onde din Mortolais") foi un pequeno mosteiro integrado dentro da órbita do Mosteiro de Santiago de Barbadelo, que, como este, acabaría caendo baixo á éxida do Mosteiro de Samos.

Estaba situado na  parroquia de San Pedro de Teilonxe, ou San Pedro de Froián.

A máis antiga referenza a Santiago de Mortolais (Mortoláns), entre as que se gardan no Tombo de Samos, está datada en 18 de marzo de 907 e refírese á doazón feita polo presbíero Seserico, quen lle dá ao Mosteiro de San Xacobe, na vila de Mortolaius, "todos os seus bens ...terreos, cabalos, animais, libros, vestidos, casas, cubas, cubetos e ademáis as terras que el mercara, a carón da igrexa, no xiro e pola mesma vila".

29 de marzo do ano 958: "..et item VIIIª villa qu est ad sanctem Petrum Campos, ubi dicunt Mortolanes, que fuit de Recemera et de Felello, extra illum casalem quod dedimus ad Donello" (trad.: "e ademais a oitava vila que está en San Pedro en Campos, onde din Mortolais, que foi de Recemera e de Felello, agás o casal que lle demos a Donello"). Tomado da escritura de doazón de Cartamiro e Vidirilli, do Mosteiro de San Paio de Cesár e outros bens.

3 de xuño de 976: "et allias ecclesias in Froian: sanctum Vicentium et sanctum Iaciobum cum suis opibus  vel omnibus bonis suis..".(trad. "e outras igrexas en Froián: San Vicenzo e San Xacobe coas súas obras e con todos os seus bens..". Doazón feita por Sunila a favor de Vermudo.

Ano 1009: "Sanctum Iacobum in Froian quomodio es conclusum cum suis  dextris et cum omnibus  sus testantiis et aiacentiis". (trad.: "San Xacobe en Froián do xeito que está  rematado cos seus destros e con todas as súas prestanzas e adxacenzas"). Nova  dos bens doados por Vermudo Sunilani a Samos e ao abade Mandino.

En 21 de xaneiro de 1009: "... et alia ecclesia in Froian: Sanctum Iacobum hic etstamos ad Barbatelum ada fratres...". (trad.: "... e outra igrexa en Froián: San Xacobe aquí a testamos a Barbadelo para os monxes..."). Doazón de Vermudo Sunilani a Samos.

En 18 de novembro de 1011.."Villa de Sancto Iacobo que fuit de parentibus meis". (trad.: "A vila de San Xacobe que foi dos meus pais"). Anexión feita pola abadesa de San Paio de Piñeira, Fernanda, a favor de Samos.

Extinguida a vida monacal, séculos despois, está documentada a pervivenza nese espazo xeográfico da Ermida de Santiago ou Capela de Santiago, e o Foral da Ermida, que formou parte dos bens e dertios de San Xulián de Samos até a Desamortización, cando o pequeno templo desaparece, foi a única memoria que daquela institución restou, sen que quedase denominación referente ao nome de mosteiro ou a Mortolais, e ningunha razón quedou grabada na memoria colectiva.

Por unha escritura de 27 de xullo de 1772, outorgada por frei Pedro Palomino, Procurador Xeral da Abadía de Samos, segundo datos obrantes no Rexistro de Hipotecas de Sárria, Simón Díaz Valcarce recibiu o FORAL DA ERMIDA, en renda de 50 fanegas de centeo.

Por esa escritura podemos coñecer cal foi o espazo vencellado, como couto redondo, á vila e mosteiro de San Xacobe de Mortolais, cuxas estremas eran as seguintes: 

Principando  no Rigueiro do Pontón seguía pola Campaza da Igrexa e o Camiño de Vilaesteva  até unha cruz que había no Camiño Real, e polo Cabo do Agro do Lameiro , un leiro do lugar do Penedo ía até O Marco do Chao do Lameiro;  había despois tres marcos pequenos antes de chegar ao Marco do Seixo, e por un regueiro sen auga alcanzaba a Agra do Muro, seguindo ao Campazo das Fontelas, e polo valado de Lamelas chegaba  á Fontela e o Chao do Muro, Fonte de Lama Longa ,  Corga do Barriro, Cortiña da Veiga, Cortiña de Teilonxe, Prado de Pontón do Igrexario até rematar no Rigueiro do Pontón.

A Asociación Cultural e Veciñal constituída na freguesía de San Pedro de Froián leva o nome de "Mosteiro de Mortoláns", cuxa sede está perto da igrexa parroquial perto da estrema sur do antigo couto do mosteiro e do foral del derivado.