CASTELOS DA TERRA DE SÁRRIA ( 640 )

                                    CASTELOS DA TERRA DE SÁRRIA                        (  640 )

Na Idade Media  na Terra de Sárria  houbo un bon número   de fortalezas e / ou castelos  propiedade  de señores feudáis  na súa maior parte  e outros   cedidos a "señores da terra "  polos reis , que os poñían en mans deses  "tenentes ", e que llos quitaban  cando querían, tal foi o que sucedéu  coa Fortaleza de Sárria.

De todas esas edificacións  non queda máis memoria ca a contida en vellos documentos, na realidade física da torre  da Fortaleza sarriá  e  nos topónimos de lugares e parroquias  na comarca  e moi especialmente  no nome que gardan  un bon número de terras de cultivo.

Pode suceder que algúns dos espazos que gardan o nome de "castelo" non teñan nada que ver  con esas construcións militares e se refiran máis ben a " castros" ( " castrum" , " castrellum", como diminutivo  )  e mesmo  a grandes penedos exentos que  poideron ser  visionados   con apariencia de "torre".

********************************************************************************** 

                         " Castellum"                        " Castrellum"                             " Castelo" 

                                                CONCELLO DE SÁRRIA

FORTALEZA DE SÁRRIA  

Na vila de Sárria, parroquia de San Salvador de Sárria, onde houbo  un castro prehistórico , consérvase unha torre de flanco da desaparecida FORTALEZA DE SÁRRIA , alzada na Vilanova de Sárria, posteriormente coñecida como A Pobra de Sárria e máis adiante como a Vila de Sárria, cabeza do concello e do partido xudicial de Sárria. Até a década dos anos 1730 esta edificación foi a sede dos Meiriños e Correxidores  que tiñan xurisdición  riba das chamadas Cinco Pobras, señoreadas polos Condes de Lemos-Marqueses de Sárria ( A Pobra de Sárria, A Pobra de Adai,  Santo Estevo  da Pobra de Neira de Susao, San Xiao da Pobra e A Pobra de Triacastela ).

Derrubada no tempo da Revolta Irmandiña, foi alzada de  novo por conta dos vasalos das Cinco Pobras, que , con traballo de mans e aportando carros e xogadas, foron   obrigados polo meiriño  Men da Ribeira a quen o Conde de Lemos-Conde de Sárria  lle encomendóu  a reconstrución. Os vasalos  sarriaos tiñan  a obriga de concorrer ás obras e  conservación  da fortaleza ( " castelaxe " ) e tamén atender a chamada para a defensa militar ( " chamo de guerra" ).

En documentos xerados fora da  comarca aparece  algunha vez a denominación " Castillo de Sárria " e nunha ocasión rexistramos  a forma " Alcázar de Sárria".

A fortaleza sarriá  tiña foxos e contrafoxos, ponte levadiza,  sotos ,dúas torres de flanco, a Torre do Mercado e a Torre da Homenaxe., patio central cun pozo  e  andar con salas e corredores  . Cara leste abríase a  "porta da horta" ( que era un reixado de ferro )  e depóis de atravesar o foxo cun pontigo  accedíase á  horta.

Os Reis Católicos, despóis de lle retirar o señorío  ao Conde de Lemos.Conde de Sárria, puxeron  homes da súa confianza para xestionala e para facer nela reparos por conta da  Santa Irmandade.

Darredor de 1630 houbo que  botar abaixo unha das torres de flanco  e facela de novo.  Por orde da  Audiencia do Reino de Galicia suprimidos   e cegados os sotos onde se achaba  a cadea señorial, obedecendo a motivos de humanidade. Como sede da Xustiza e Rexemento da Vila acolléu os actos  de goberno e xudiciáis  da Xurisdición da Vila e Marquesado de Sárria e   , dado o mal estado da edificación,   esas funcións  pasaron  a ser exercidas dende o Hospital de Santo Antón Abade.

Perto da fortaleza estiveron as capelas de Santa María de Barbadelo, Santiago do Mercado  e  San Marco e baixo dos contrafoxos  a Fonte de San Salvador.   Beira da Torre do Mercado ( a noroeste  ) tiñan lugar os mercados semanáis  e a Feira Franca ( creada polos Reis Católicos ), e dende 1820 ali se celebróu  a Feira do Vinte ( creada por Fernando VII ). 

En 1842 o Duque de Alba autorizóu ao  Rexemento da vila  o derrube dun dos casteletes  da cerca  para arranxo de rúas da vila.

Un emigrante sarriao residente  en Madrid, Felipe López,  comproulle ao Duque de Alba ( Conde de Lemos e  Marqués de Sárria ) a fortaleza cos seus foxos e contrafoxos. Ao seu falecemento a propiedade pasóu a máns das súa irmáns  e estas venderon as súas participacións da seguinte maneira: a ) Unha metade do solo pasóu a ser propiedade do Concello de Sárria. b ) A outra metade  do solo foi comprada por Manuel Pérez Batallón. c ) A pedra das torres  e dos muros  comprárona  varias familias   da vila para empregalas en obras nas  súas casas.

O Concello  fixo obras de rebaixo para  ancheamento do Campo da Feira  e pola súa parte Manuel Pérez Batallón  fixo un alto muro  darredor  do espazo  que  pasóu a ser a horta da Casa de Batallón ( ou Casa de Cima de Vila ). Houbo necesidade de requerir aos que compraran as pedras da Fortaleza para que retirasen a parte a cada un deles pertencentes, diante da demora de moitos meses en deixar libre o espazo que ocupaban.

Unha das  torres de flanco, que é a que se conservóu dentro da Horta,   mantívose  , malia a  que fora destinada ao derrubo , pola vontade  de Pérez Batallón  pasóu a ser un miradoiro  presidindo " A Vila"  histórica, co  enadido dunha escaleira á que incorporóu dous escudos procedentes dos muros botados por terra.

 Para  facer horta chousa  quedóu ese espazo libre da vella  Fonte de San Salvador que foi encanada  para poñela fronte do adro da igrexa e Pérez Batallón cumpriu coa obriga de facer a  fonte , que é a que agora se conserva  no novo emprazamento. O muro que pecha a horta   deu ocasión a un enfrontamento co Alcalde e o Concello, por facelo sen un deslinde previo e non entendelo  axeitado os munícipes.

                                                    .................................

Son espazos relacionados co nome de "castelo" son as terras , da parroquia de Farbán, baixo dos Esqueiredos, coñecidas como " Casteledo" ( que nas rúas  Pondal e Pombal Vello   forma unha moderna urbanización co chalés ) e o lugar de antigo chamado  " Pacios de Casteledo"  e agora se coñece só como "Pacios", na estrada de Monforte.

 .................................................................................................................................................................... 

                                         Denominación  da edificación

Polo feito de  que a torre, in extremis salvada, quedóu dentro da horta da Casa Batallón , a nivel popular, esquecendo a multisecular denominación de " Fortaleza " ,  os sarriaos adotaron chamala " Castillo de Batallón ", sinalando así a súa pertenza  á familia Batallón. "Castelo de Batallón", como nomeamento popular  indica titularidade patrimonial  , nome de posuedor "recente", dando de costas  á tradición de séculos consolidada. Outras  denominacións populares, ocasionalmente   usadas  , son  " Torre  de Sárria"  ( que tamén é a dunha marca comercial )  e " Torre de Batallón".

Anos andados o Concello, que en 1888 lle dera o nome de Avenida da Feira, ao treito primeiro do antigo Camiño de Albán, rotulóu ese vial co nome de " Rúa do Castelo", ignorando  unha vez máis a denominación histórica,  e esa é a denominación agora mantida.

E nesas estabamos cando , xeralmente persoas alleas á vila e concello, seguidas en ocasións por sarriaos  descoñecedores  da historia local, deron en chamarlle  " Castillo del Batallón / Castelo do Batallón " ou "Castillo de los Batallones / Castelo dos Batallóns", formas ambas espúreas , inxustificadas  e absurdas porque na Fortaleza de Sárria nunca houbo batallón ou batallóns  nela establecidos, xa que os únicos batallóns  establecidos en Sárria foron  o Batallón de Reserva e o Batallón de Deposito, acuartelados na vila , nas décadas fináis do século XIX, ademáis dos batallóns estacionados nas Escolas Públicas, no período bélico de 1936 a 1939  e en anos seguintes.

Adquirida a propiedade  da casa, horte, terra e dificacións anexas, no ano 2024 , polo dentista Xesús Pato, é de agardar que a atribución deses bens á familia Batallón vaia esmorecendo, e se impoña, como xa  vai vendo reflectida na prensa e outras publicaciós, a forma TORRE DA FORTALEZA, única forma coa que debe ser nomeado este resto do antigo esplendor da vila que señoreóu as Cinco Pobras, e que para moitos sarriaos  representa as mellores tradicións e valores desta comunidade.

                                                              Documentos

(  Eco de Galicia, La Habana, 03.1927).- Eduardo Lence-Santar e Guitián.

Declaracións de testemuñas nas " Probanças.... " contando o que pasóu na Revolta Irmandiña.

LOPE  DE SAN SILVESTRE:  " ... Que despóis viñera o Conde de Trastamara  con moita xente  á vila de Sárria e comezara a corriir  a dita fortaleza, que dicían era súa ,  e despóis  o dito Conde de Trastamara , fora coa dita  xente contra outra fortaleza   que din a " Pena Aguieira" e a combatera e derrocara  polo pé, porque a dita testemuña viulla derrocar e que despóis  tornara para Sárria a onde di que morréu  e que o levaron a Astorga "

"  Ao tempo no que o dito Conde morrera  quedóu levantada a obra  dun estado de home  tan só da cerca e muros dela  como foran pouco derrocadas , non fixera o  dito Conde de Trastamara  nelas ningún edificio."

" Despóis viu  que o dito Conde de Lemos , Don Pedro Álvarez Osorio  fixera levantar  e tornara a levantar os muros e cercas pola conta dos vasalos ou persoas que viñeran derrocar a dita fortaleza."

" Ao derrocamento  viñeran xentes  de moitas partes, entre ela de  Portomarín e Sárria .Ao tempo o Conde era comendeiro de Portomarín e Samos . E as torres da Homenaxe de dentro da Fortaleza  que as fixera facer  o  dito Conde de Lemos  a oficiáis viscaíños  que labraban e facían  unha torre que se chama a Torre do Mercado  e que outra torre entón non se fixera".

GÓMEZ DE VILAR,  escudeiro, de 90 anos veciño de Santiago  : " Don Alonso, fillo do Conde Don Pedro Álvarez Osorio , tiña a FORTALEZA DE SÁRRIA  por súa, que lla dera  o dito Conde, seu pai ,  que dicía que lle pertencía  pola súa nai  e que así a tivera  o dito don Alonso  no tempo das Irmandades ".

" Que vira  que as Irmandades se apoderaran  e viñeran contra  da Fortaleza, así de Santiago como doutras partes, concorrendo tamén a testemuña  e derrocaron a Fortaleza, toda ela polo pé".

"  Despóis don Alonso morrera no Mosteiro de Samos  dunha "nacida" segunda dicían  e que outros dicían  que de carraxe  por lle derrocaren a dita Fortaleza".

"  O Conde repartira polos cinco alfoces  da dita Fortalez, des reáis  por cada casa e persoa para pagar aos viscaiños e oficiáis  que executaron as obras. Había un executor  para recoller o diñeiro , chamado Pedro de Rubián, que prendía aos que non querían pagar  e aos outros que tiñan algo leváballes os bois".

"  Algúns dicíanlle ao Conde por que  non lles axudaban os de Santiago  que tamén viñeran a derrocar  a Fortaleza e o Conde contestaba  : Non viñeran eles a derrocar  a miña casa se  vós non fosedes  os que enviachedes chamar  que eu non lles tiña feito mal ningún , nin sen razón".

"  E para facer as barreiras  e cavas, o Conde repartira as ditas barreiras e cavas  , o Conde repartira  as ditas cavas e barreiras   a cada un tantod pés ".

ANTONIO FERREIRO DE LAPÍO " refire que viu  estar por Alcaide e Meiriño  a Mendo da Ribeira , que era home " temeroso"  e fixera reparar a Fortaleza  por orde do Conde , que tivera por mordomo das rendas  a Ares de Pallares  e despóis a Gonzalo Pérez de Sárria".

LOPE AFONSO, zapateiro de Lugo, declara que " ouvira  dicir por público e notorio  que o Conde de Lemos  vixaba  como os labregos  reparaban as Fortalezas de  Monforte e de Sárria , nunha mula cunha  vara na man  dándolles na cabeza  dicindo: "  Carretade, viláns , que ben rexos andabades  en derrubas as miñas casas". E dí tamén que a Álvaro de Rendal tivérao preso o Conde en Caldelas  e fíxolle pagar 45.000 maravedís por ter sido Alcalde ou cadrilleiro da Irmandade , que estaba pobre  e dicía : Aquí  xa non hai pan nin viño nin ningunha cousa,  que todo mo levóu  o Conde de Lemos".

GONZALO DAS EIRAS , veciño e Rexedor de Monforte , di que no tempo das Irmandades atacóu a  Fortaleza de Monforte e tamén  a FORTALEZA DE SÁRRIA , e que ao derrocaren esa  era Meiriño Galaor Osorio ".

E  LOPO DO RÍO , do Couto de Samos, refire  que viuno  estar por Alcaide  da FORTALEZA DE SÁRRIA  , que comezara a levantar e reparar nela.

                                                ....................................................

( 10.09.1494 ).-   Orde a Xoán de Arévalo, Contador do Reino de Galicia, para que libre o diñeiro da contribución da Santa Irmandade  das cantidades gastadas  nas obras de reparo da FORTALEZA DE SÁRRIA.

( 1.04.1495 ).-   Iniciativa  para que se faga  xustiza  aos veciños  das pobras do alfoz de Adai ,  de San Xiao e Tremeado , que son en Galicia ,  sobre razón de costume  que teñen de libraren  os pleitos civís e crimináis  nela, polas súas  apelacións  e non iren a emprazamento  de meiriños e xuices da vila  de Sárria  e da súa FORTALEZA  agás por vía de apelación.

( 30.05.1497 ).-   Que Álvaro  de Villasante ( ? ) , Alcaide da FORTALEZA DE SÁRRIA , lle quite ao seu fillo , do mesmo nome,  o goce indebido   do beneficio  da igrexa  de San Sadurniño de Ferreiros , pois que para tal beneficio   foi presentado  polas Súas Altezas  Xerome  de Sobrelle.

( 13. 08.1497 ).-   Seguro a favor de Xerome de Sobrelle , crego da diocese de Lugo , e consortes , contra Álvaro de Vilaseca ( ? ) , Alcaide da FORTALEZA DE SÁRRIA.

(1498 )  Itinerario de  Arnaldo Von Harff: ..... " Da Aguiada a Sárria, vila franca, co seu CASTELO  no monte, unha légoa.

( 27.01.1500).-  Mercé da FORTALEZA DE SÁRRIA   a Fernando de Vega, Gobernador de Galicia,  mentres ocupe o dito cargo.

( 4.09.1500 ).-   Pagamento da tenza   da  FORTALEZA DE SÁRRIA  a Fernando de Vega.

.... " ( 1506 ) Desinouse á mesma  vila de Sárria  para a entrevista  do Rei Fernando  e o  eu xenro  o arquiduque . pero non chegóu a se celebrar"... " En 1509, ou sexa tres anos despóis  do anterior , ordenóu o Rei Católico que xa que o Conde de Lemos  non paraba nas súas intrigas  políticas, que puxera a súa FORTALEZA DE SÁRRIA , en mans do gobernador de Galicia".

 ... ( 1568 ).- Redución do Mosteiro da Madalena á Regular Ouservanza da Orde de Santo Agostiño"

1600.-  Pedimento e auto  formado polo tenente e   Xustiza Maior da FORTALEZA DE SÁRRIA  sobre os  bens de Sabela González.

...." ( Licenciado de Aldrete ).-  De Portomarín  a  Sárria: ".... e a dúas légoas  descobrimos o CASTELO DE SÁRRIA  nun alto  e unha fermosa veiga nun  val co seu río  e moitas arboredas e repartimentos  de leiras  todo ben disposto , baixamos  unha grande costa  e pasado o río  subín a Sárria  que ´e bon lugar (  cabeza do seu marquesado,  diocese de Lugo )  en forma de cidade  coa súa rúa principal  que ven dende abaixo  da costa  do CASTELO até  o cabo do lugar  onde está unha igrexa parroquial  e outra no comezo , hai outras rúas  e un convento de frades agostiños , terá catrocentos veciños .  No CASTELO están  as murallas  por moitas partes cobertas de edras  e ten boa casa dentro...."

.... (  6.06.1842, Libro de Actas do Concello de Sárria - desaparecido. )...... " Dan conta  de que o Apoderado Xeral do Duque de Alba /  Conde de Lemos  / Marqués de Sárria  concede gratis  a pedra  do castelete que dá fronte  da FEIRA  para empregala no arranxo das  rúas " ( Derrubo da Torre do Mercado )

( Vida Gallega ).-  Heliodoro Gallego  Armesto.-  " No punto máis alto  do lombao  no que se asenta , existíu un soberbo CASTELO  a cuxo arredor   como en demanda de calor   e protección foron axuntándose  as casas  desta pintoreca vila  que hoxe ofrece un  aspecto moderno  dominando o río  e as súas beiras , que forman o fértil val  coberto dunha saba   de verdor  cos seus prados e hortas  de abondosas froiteiras.

Aquel primeiro CASTELO foi  destruido  en grande parte, como moitos outros,  na Guerra dos Irmandiños  en 1467; voltóu a ser reedificada  no mesmo  século , e hoxe somente queda del  un torreón de defensa , de porte semicircular  ao que os campesiños chaman A FORTALEZA . Xa ruinosa esta torre  foi adquirida polo Sr. Pèrez-Batallón , que tivo a feliz idea de restaurala , e hoxe ofrece  un pintoresco aspecto ,  permitindo admirar dende as súa ameas  un panorama cuxo límite se extende a máis de vinte quilómetros"

..( 2013 )  "A TORRE-FORTALEZA DE SÁRRIA na Lista Vermella   de "Hispania-Nostra".... " A Torre da desaparecida FORTALEZA  ( lUGO ) acaba  de ser incluida  na " Lista Vermella".

                                                   Lendas

O FURADO.-  No dicir das xentes da vila dende os sotos da Fortaleza  saía  un longo furado  que permitía sair ao exterior no caso  de estaren cercados  dentro dela os seus  ocupantes. Algúns apuntan que chegaba até algún lugar escondido de Casteledo e para outros  chegaría até a ( mal chamada )  " Cova de Gaspar" na parroquia de San Salvador de Cesár.  A favor da primeira das citadas saídas  xogaría o feito de estar  docuemntado baixo dos Esqueredos e pola banda de Casteledo o topónimo " Cova do Ladrón".

A BICHA.- Contaban os vedraños da vila de Sárria que nos sotos da Fortaleza vivía unha  cobra  xigantesca  que polas noites se alimentaba co leite das vacas, e mesmo co leite   das nais das crianzas , de maneira que os cuxos e os meniños  vían murchar a súa  saúde . Os sarriaos tardaron en descobriren cal era a causa do degaxo sofrido  polos becerriños e os nenos e acordaron pasar á acción. E foi así como se armaron con toda clas de armas  e aveños e perseguírona nunha noite de luar, cando "A Bicha", que así a chamaron, botando fora  da  Fortaleza saira  na súa ronda noitarega.  Ademáis de iren armados os perseguidores  levaban fachos de palla  acesos  para botalos riba  da cóbrega e .... para a súa sorpresa cando se viu cercada por aqueles homes irados " A Bicha" , que tiña unhas pequenas áas na cabeza  erguéndose  do chan  por onde se arrastraba  saíu  voando   e dicindo : " ¡ Para Babilonia me vou ! ", desparecéu  por tras da Pena Soá, na Serra do Iribio.

A FONDURA DOS FOXOS.-  No ano 1842  foi derrubada a Torre do Mercado e en 1860  as murallas da cerca, unha das torres  de flanco e a Torre  da Homenaxe, foron apeadas e as súas pedras foron adquiridas  por familias podentes da vila. ... E contaban que a fondura dos foxos que arrodeaban toda a Fortaleza que ao botar por terra  unha  das torres   caeron os seus materiáis   encheron o foxo que aos seus pés había.

 ..................................................................................................................................................................

CASTELO EN SAN PEDRO DE FROIÁN 

Na parroquia de San Pedro de Froián, perto da Casa do Caritel, que foi cabeza  do couto de Froián dependente do mosteiro de San Xulián de Samos,  no Poligono 43 do  Castastro de Rústica  de Sárria , levan o nome de " Castelo"  un bon número de parcelas.

Fondo do Castelo (  parcela 213, 1.948 ) ; Castelo (  parcela  214,  1.420 m/2 ) ; Castelo  ( parcela 215,  2.185 m/2 ) ; Castelo  ( parcela  216,  2.007 m/2 ) ; Castelo (  parcela 217,  2.659 m/2 ) ;  Castelo Redondo (  parcela 218,  1.807 m/2 ) ; Castelo  ( parcela 219,  2.211 m/2 ) ;  Castelo (  parcela 248 ,  3.585 m/2 ) ;  Castelo ( parcela  250 , 5.565 m/2 ) ; Castelo ( parcela  251 ,  2.606 m/2 ) ; Castelo ( parcela  253, 25.439 m/2 ) ;Castelo ( parcela 258,  3.461 m/2 ) ;  Castelo ( parcela 260, 3.847 m/2 ) ;  Castelo ( parcela  262,  932 m/2 ) ;  Castelo ( parcela  265,  1.997 m/2 ) ;  Cimo de Castelo ( 999 m/2 ) ; Castelo ( parcela 267 ,  4.027 m/2 ) ; Castelo (  parcela 268,  860 m/2 ) ;  Devesa  de Castelo ( parcela 269.  2.178 m/2 ) ;   Castelo ( parcela 270, 2.074 m/2 ):  Castelo (  parcela 271 , 4.397 m/2 );  Castelo ( parcela 272 ,  1.153 m/2 ) ; 

Este paraxe formóu da Xurisdición e dos Concellos Constitucionáis de Samos  de 1820 e 1837, integrándose  en 1840 no concello de Sárria.

......................................................................................................................................................................

CASTELO DOS INFANTES  

Na parroquia de Santiago de Castelo dos Infantes  consérvanse os  restos  da parte baixa dalgúns muros da desaparecida fortaleza que deu nome á freguesía e a unha Xurisdición  señorial   vixente  até as primeiras décadas do século XIX, orixinariamente vencellada aos López de Lemos, e máis adiante aos Condes de Maceda,

Cando foi derrubada a edificación militar , posiblemente  despóis de Revolta Irmandiña,   os señores alzaron  unha Casa-Pazo.

A Xurisdición  estaba formada por varios lugares e casas : Castelo,  Mendrós  ,Viládiga ( en Río ),  Larím, a Casa de Rigueiro do Fontao, Rosende ( da Pena de Froián ), Sancosmede ( en Santa María de Vilar ) , Saa ( en Louseiro... Esta xurisdición desaparecéu e a súa base territorial acabóu formando parte do Concello de Sárria, xa dende 1920 , e o Couto de Viládiga  pasóu a formar parte do Concello da Somoza de Vilouzán,  primeiro, e despóis do de Láncara.

O castelo foi alzado perto do Castro  Xagón , e houbo un casar chamado do Pozo, que tendo en conta que o lugar está riba dun alto outeiro , todo parece indicar que alí sería onde  se servían de augas para a vida diaria.

Eclesiásticamente a freguesía formaba parte do Curato formado por Santa Mariña de Sárria, Santiago de Farbán e Santiado de Castelo dos Infantes.

Os señores de Castelo dos Infantes dotaron o seu enterramento na Capela do Cristo, de Santa María Madalena de  Sárriam, nun nicho de estilo gótico manuelino , primorosamente labrado o seu arcosolio no que figuran as armas da familia.

  A lenda dos Sete Infantes  deu lugar a que moitas persoas denominen á parroquia como " Castelo dos Sete Infantes ". 

No dicir  dos vedraños de  moitos anos atrás  as torres do castelo eran tan altas que a súa sombra, ao amencer, chegaba  á vila de Sárria ,

O lugar de Castelo, único do que hoxe se compón a parroquia en 1981 tiña  19 casas  e 57 habitantes.

                                                     *************************

                                                        Documentación

( Testamento de  DIEGO DE LEMOS, outorgado na Fortaleza de Ferreira , o 31 de maio de 1492 )

                            Fundación do vínculo de Laiosa e Castelo dos Infantes 

........ " Item mando ao meu fillo lexítimo  maior   ALONSO LÓPEZ  o meu couto de Laiosa, con todos os vasalos  moradores e " probadores ", o dito couto  con todos os servizos  e rendas, xur e pertenzas, tributos  e censos  e servizos  e o que eles renden e recenden daquí en diante, e con todo señorío , dominio , xustiza civil e criminal, que en eles e riba deles teño e con todos os seus termos  e estremas, así como os el ten  e  xa eu os herdéi e houben  do meu señor padre, así por seren  do meu señor padre  como por desembargo   do dito couto, e máis lle mando  o xur de presentación  que eu haxo  ao beneficio  do dito couto que  se chama San Martiño  de Laiosa e coa propiedade que eu haxo  e me pertence  na media parte sin cura  do dito beneficio non perturbando  ao meu irmán García de Valcarce  algún dereito".

...... Item mando maís ao dito meu fillo  ALONSO LÓPEZ toda a miña facenda , desmo a Deus, que eu haxo e teño  e me pertence  na Veiga de Sárria, convén a saber, que lle mando o meu COUTO DE CASTELO DOS INFANTES  co seu " pacio" e o meu COUTO DE VILAPEDRE e o meu COUTO DE LARÍN e o meu PACIO DE LOUSEIRO, cos meus casares   e os meus lugares de MENDRÓS  e do RIGUEIRO e con todas as outras casas e lugares  que eu teño  e me pertencen  na dita TERRA DE SÁRRIA dende Louseiro e Fortaleza de Sárria  e até SÁRRIA DA MEDA ( ? )  até a "Pobra de San Xilau"e co que haxo en Portomarín . E mándollo  así ao dito meu fillo Alonso López todos os ditos coutos  e casares , casas e rendas  así nomeadas  como por nomear  que a min me pertencen  da dita TERRA DE SÁRRIA , todo " in solidum" , sen que  faga delo partilla  algunha en nengunha persoa  ou persoas,  con todas as rendas de pan e tripo e porcos e carneiros e cabirtos  e diñeiros  con todas outras dereituras  e señoríos  que renden  os sobreditos  coutos e casares e casas......"

              POSUEDORES DO CASTELO E DA SÚA XURISDICIÓN 

AFONSO LÓPEZ DE LEMOS  casóu  con BERENGUELA DE RIBADENEIRA

Fillos: 1. Diego Alonso de Lemos ( + antes ca os pais )2.- ALONSO LÓPEZ DE LEMOS, 3.-  García de Valcárcel

              MAIOR DE ULLOA

Fillos: 1.-  Lope Sánchez de Ulloa. 2.- ALFONSO LÓPEZ DE LEMOS. 3.-  María de Lemos,  que casóu con Pedro Díaz de Cadórniga. 4.- Tereixa de Lemos, que casóu  con Álvaro  Suárez  de Tanxil. 5.- Rodrigo de Sober ( bastardo )

........................................................................................................................................................................

CASTELO EN  LOUREIRO  DE FROIÁN

Na parroquia de San Martiño de Louseiro de Froián  o lugar de Castelo de Loureiro  conserva memoria dun posible castelo señorial.  No paraxe de " Os Castros" os veciños, no tempo da II República edificaron unha Escola  ( Escola de Castelo  ).  No lugar de Vilar da Torre permanece o nohme dunha casa-forte con capela , desaparecida séculos atrás,

No lugar de Castelo de Loureiro  até os anos 1950 houbo dous obradoiros de cortumes  que aproveitaban diversos tipos de peles.

O lugar de  Castelo  en 1981 tiña  18 casas e 66 habitantes.        

.......................................................................................................................................................................                        

CASTELO EN LOUSEIRO

Na parroquia de San Martiño de Louseiro  rexístrase   na Idade Media  unha referenza a " Saa et Castelum", baixo do señorío da mitra lucense,  perto da Furela ( Samos )  e na actualidade conservan  o nome de " Castelo" varias parcelas do Polígono  3 do Castatro de Rústica de Sárria.

Castelo (  parcela  183,  4.585 m /2 ) ;   Castelo ( parcela 184,  4.883 m/2 ) ;  Castelo (  parcela 227, parcela  5.991 m/2 ) ; Castelo ( parcela  229,   2870 m/2 ) :  Castelo  de Baixo  ( parcela 230 , 6.265 ) ; Castelo  ( parcela  231,  4.173 m/2 ) ; Castelo  ( parcela  310, 10.551 m/2 ) ;  Castelo   ( parcela  323,  1.295 m/2 ;  Castelo (  parcela 339, 751 m/2 ) ;  Castelo (  parcela  341, 6.550 m/2 );  Campa do  Castelo ( parcela  356 , 1.069 m/2 ) ;  Cortiña do Castelo ( parcela 363,  9.238 m/2 );  Castelo (  parcela 427,  1110 m/2 ); Castelo ( parcela 430,  880 m/2 ); Virita do Castelo (  parcel  456, 14.099 m/2 ); Castelo ( parcela  571, 1.485 m/2  ). 

Esta denominación, na estrema coa actual parroquia de Santiago de Zóo e lugar da Furela formóu parte na Idade Media da desaparecida parroquia de " San Lourenzo  de  Pacios ", suxeita ao Mosteiro de San Xulián de Samos que na delimitación do Couto figura como estrema  polo Oeste  , e  añinda  se conserva o topónimo   " San Lourenzo " en varias parcelas entre A Furela e Pintín, unha delas  ( parcela  107, 87.799 m/2 )  

............................................................................................................................................................................

CASTELO EN MEIXENTE 

Na Idade media a parroquia de San Xulián de Meixente  tiña por  nome " Castellum" , e na actualidade o topónimo está  esquecido  pola veciñanza.

A fortaleza ali alzada protexía un dos camiños de Lugo a Monforte que pasaba pola Ponte de Neira, Lama de Caque e  Mercado da Serra en direción ao sur.

Os paraxes de" So a Torre" ( Satorre ) e  "A Parrocha" fan alusión  a antigas edificacións xa desaparecidas.

En 1931  o párroco de San Xulián de Meixente  e  alcripreste de Sárria , Pedro Pàramo Arias, pediu licenza ao Concello de Sárria para facer un edificio para destinalo  a Escola  no sitio chamado " Castelo". Na actualidade é o Centro Social da parroquia.

Esta freguesía formóu parte do Couto da Terra de Domiz, de señorío particular, e entre 1820 e 1823  formou parte do Concello  de Biville . En 1840  pasóu a formar parte do Concello de Sárria.

A " Casa Castelo" conserva a memoria da edificación militar alzada  nesa parte da freguesía.

..........................................................................................................................................................................

CASTELO EN SANTO ANDRÉ DE PARADELA  

Na parroquia de Santo André de Paradela ( ou da Lobataira ), no arcipretádego de Paradela , na bacía do río Loio , aparece o topónimo " Castelo", perto da Pena Sueiro e do Castro de Santo André, dentro do Polígono  28 do Catastro de Rústica de Sárria :

Cortiña de Castelo ( parcela 318 ; 10.533 m/2 ) .- Castelo (  parcela 319 ;  685 m/2  ).- Leiro  Castelo (  parcela 320 ; 4.120 m/2 ).- Castelo  ( parcela 321 ;  1.116 m/2 )  ,. Castelo ( parcela 323;  5.381 m/2 ).- Castelo ( parcela 324 , 1.159 m/2 ) .-  Leiro do Castelo ( parcela 327 ; 734 m/2 ).-  Castelo ( parcela 330 ;  4.120 m/2 ).-  Castelo de Arriba ( parcela 767; 1.780 m/2 ).-  Cortiña de Castelo ( parcela  785 ; 1.250 m/2 ). Fonte do Castelo. 

A igrexa románica de Santo André  de Paradela, no lugar de Santo André , foi visitada e estudada por   Georgiana  King .

A parroquia formóu parte do partido da Lobataira, no Marquesado de  Sárria  ( Santo André,  A  Agraceira e parte de  O Couso ).   Entre 1820 e 1823 formóu parte do primeiro  concello constitucional de Sárria, entre 1837 e 1840 estivo dentro do segundo concello constitucional  sarriao  e dende o ano 1840  , incluindo a parte do lugar do Couso,  seguiu dentro do Concello de Sárria.

 Até 1890  o lugar de Santo André e a Casa  da Agraceira formaban parte de Santo André de Paradela  e algunhas casas do lugar do Couso eran de Santo André e as outras  da parroquia de San Miguel de Piñeira, que no Antigo Réxime eran da Xurisdición  do Mosteiro de Samos  ( Priorado de Barbadelo ) e unhas e outras acabaron  integrándose  na  de Piñeira.

.........................................................................................................................................................................

CASTELO DE TREMEADO 

Na parroquia de San Fiz de Vilapedre  existen  a "Casa   Castelo  de  Riba " e a "Casa Castelo de Baixo " , e hai referenzas  dun foral " do Castelo"-

Perto do lugar  está o   Castro de Tremeado e houbo fornos  de telleiros. 

.........................................................................................................................................................................

CASTIL DA VILERMA 

Na parroquia de  San Pedro de Maside, perto do Currial,  houbo unha casa-forte  que foi da familia Ribadeneira, que nun documento das décadas fináis do século XV aparece denominada como " Castil da Vilerma", o que fai referenza a  unha " torre fortificada" , sinal de señorío riba dalgúns pequenos coutos dos arredores da  Pobra de Sárria  que non estaban suxeitos  aos Condes de Sárria, aos que non debían  "chamo de guerra" nin dereito de " castelaxe ".

Desaparecido o castelete   pasou a ser soar dunha casa fidalga  cuxos posuedores  pasaron a entroncar cos señores de  Castragude  e  de Eimer, agora  reducida a casa de labor.

Perto do lugar da Vilerma  está o Castro de Rosende , baixo do Preguntoiro,  e estivo o  Mosteiro de San Salvador de Rosende, tamén chamado de San Salvador de Nespereira, na órbita dos mosteiros de Barbadelo.

.........................................................................................................................................................................

RÚA DO CASTELO

Froito do esquecemento dado á nosa memoria histórica e á constante  denominación documentada ao lon go dos séculos ( Fortaleza de Sárria ) foi que o Concello sarriao lle dese  o nome de " Rúa do Castelo  " ao vial primeiramente chamado " Camiño de Albán", posteriormente  ocupado polo primeiro trazado da Estrada do Mazadoiro á Lama Regueira que a fináis do século XIX foi chamado Avenida da Feira. 

 O nome de " Rúa do Castelo" en nada conforme  coa toponimia local de antigo consolidada.

********************************************************************************* 

                                          CONCELLO DO INCIO

CASTELO DO HOSPITAL DO INCIO  

Na  parroquia de San Fiz do Hospital do Incio , cabeza da Xurisdición do Incio e A Broza  ( no Saviñao )  , pertencente á Encomenda do Incio da Orde de San Xoán do Hospital de Xerusalen ( Orde de Malta  ).

Do conxunto formado polo castelo e a monumental igrexa  románica  de San Fiz, só restan  dúas torres, unha delas  destinada agora a panteón da familia Quiroga, e a outra , exenta,  é a torre das campanas .

O castelo servíu de protección para o camiño que  procedente de Quiroga seguía a Lemos (  verea coñecida como " A Antigua" ) e para o camiño que dende Monforte , por Foilebar, seguía  cara Fonfría polos cumes da Serra do Iribio.

O Mosteiro de San Salvador do Incio, orixinariamente  bieito, acabóu 

A parroquia formóu parte do Concello Constitucional do Incio ( 1820 a 1823 ), por pouco tempo do da Pobra do Brollón e en 1840 integrouse no Concello de Rendar, que pasóu a ser chamado Concello do Incio cando a capitalidade pasóu  a asentar na Cruz do Incio, onde había feira e era  da parroquia de San Xoán de Sirgueiros.

Beira dos vestixios que do castelo restan pasa a estrada que dende a Cruz do Incio vai até a Ferraría ( Augas  do Incio )  e agora segue cara Lóuzara e  O Courel.

........................................................................................................................................................................

CASTELO DE SANTA CRISTIÑA  

Na parroquia de Santa Cristiña do Viso houbo na Idade Media un castelo que debeu estar situado no castro ali existente , moi perto da actual igrexa parroquial. 

A memoria deste castelo non deixóu a súa pegada  na toponimia local , e hai constancia da súa existenza grazas aos documentos  da catedral de Lugo, onde se fala  dun nobre musulmán ( o mouro Mahamut )  que foi acollido polo rei de Galicia, Afonso II, cando  abandoou Mérida   ao se enfrontar ao seu xefe.

Instalado no castelo  , moi seguro por arrodealo o río Mao, e  ter á parte do nacente  un bon número de penedos exentos que dificultaban  asaltos por ese flaco, Mahamut alzóuse contra  o rei  a quen prometera servir, véndose obrigado   a formar un exército que se concentróu en Lugo  dirixíndose ao Viso para someter ao rebelde.

A memoria popular da zona garda lembranza da crúa batalla que ali se libróu e   as  xentes , ben séculos despóis, falan de como o río Mao se viu tinguido polo sangue dos sarracenos  mortos.

A documentación da diocese de Lugo  acredita que o rei vencedor  agradeceulle a Santa María de Lugo a vitoria  e fixo xerosa doazón do Couto de Santa Cristiña á sede catedralicia.

Derrubado o castelo, a toponimia local  conserva  a referenza castrexa  en predios  do Poligono 16 do Catastro de Rústica do Incio;: 

Castro de Aló (  parcela 39,  9.539  m/2 ).-  Castro ( parcela 40,  1.700 m/2 ).-  Castro de Acó ( parcela 41 , 16.634 m/2 ).- Castro ( parcela 44,  4.109 m/2 ).

A parroquia de San Cristiña do Viso, estivo varios séculos sometida ao señorío eclesiástico, e despóis de formar parte do Concello da Somoza Maior de Lemos, integrouse en 1840 no  Concello de Rendar, que acabaría pasando a levar por nome Concello do Incio.

....................................................................................................................................................................

CASTELO DA SOMOZA

Na parroquia de San Tomé de Castelo   o topónimo " Castelo" da nome a un lugar  e á freguesía.

 O " Castro de Castelo"  deu nome a varias parcelas   do Poligono 12  do Catastro de Rústica do Incio :  Agra do Castro ( parcela  1.001,  1.191 m/2 );  Castro ( parcela 1.002,  578 m/2 ) ;  Agra do Castro ( parcela 1.003,  2.474 m/2 );  Agra do Castro  ( parcela 1.044,  8.958 m/2 ).

Tamén se rexistra o nome de " Croa de Castelo". A freguesía formóu parte da Xurisdición da Somoza Maior de Lemos, que formaba parte do Condado de Lemos. Entre 1820 e 1823 e de 1837 a 1840  formóu parte dos Concellos Constitucionáis da Somoza Maior, dentro do partido xudicial de Sárria. En 1840 integrouse no Concello de Rendar, que pasóu a ser chamado  Concello do Incio, no partido xudicial de Sárria.

O lugar de Castelo en 1981 tiña  16 casas e 104 habitantes.

......................................................................................................................................................................

( FORTALEZA DE LAIOSA )

Na vila e parroquia de San Martiño de Laiosa.

                                          Documentación

                           FUNDACIÓN DO VÍNCULO

(  Testamento de Diego de Lemos, outorgado na Fortaleza de Ferreira o 31 de maio de 1492 )

....." Item mando ao meu fillo lexítimo maior ALONSO LOPEZ o meu COUTO DE LAIOSA con todos os vasalos  moradores e " probadores " , o dito couto  con  todos os servizos e rendas, xur e pertenzas, tributos e censos  e servizos que  a eles renden e recenden de aquí en diante  e con todo señorío  , dominio, xustiza civil e criminal, que neles e riba deles  etn, con todos os seus termos e estremas  , así como el ten, e xa eu os herdei  e houben  así por seren do meu señor padre, como por desembargo do dito couto e máis lle mando  a xur de presentación  que eu haxo  ao beneficio  do dito couto que se chama San Martiño de Laiosa,  e  coa propiedade  que eu haco e me pertence  na media parte  sin cura do dito beneficio , non perturbando  ao meu irmán García de  Valcarce algún dereto.... "

...................................................................................................................................................................

**********************************************************************************

                                          CONCELLO DE LÁNCARA

CASTELO DE ASTEIRE  

Na parroquia de San Salvadot de Toirán, no lugar de Asteire,  perto do paraxe coñecido como Reguengo,   consérvanse os seguintes topónimos:

Monte Castelo ( parcela  431 do poligono 12 ). Poligono Catastral 14 .-  Castelo  ( parcela  280, 1.271 m/2 ).-  Castelo  ( parcela 281, 9.755 m/2 ),.  Castelo de Abaixo ( parcela  298, 3.198 m/2 ).-  Pedra do Castelo (  parcela 437m  2.994 m/2 ).- Castelo ( parcela  634,   5.477 m/2 ).

......................................................................................................................................................................

CASTELO DE BANDE  

Na parroquia de San Pedro de Bande, onde na Idade Media estivo o Mosteiro de San Salvador de Bande, houbo un castelo que foi derrubado no tempo da Revolución Irmandiña. Este castelo estaba perto do "Camiño Francés de Viduedo a Lugo ", como elemento protector para as xentes que por el pasaban , cumprindo misión semellante outro castelo  que máis adiante  protexía  o seu paso por Anseán.

Conservan a  denominación varios predios   do Poligono  6 do Catastro de Rústica de Láncara:

Castelo ( parcela 55  ,  6.616 m/2 ).- Castelo (  parcela 56,  27.380 m/2 ).-  Castelo ( parcela 59,  1.723 m/2 ).-  Castelo ( parcela 60,  1.979 m/2 ).-  Castelo ( parcela 61,  3.257 m/2 ).- Castelo ( parcela 64,  1.083 m/2 ).-  Castelo ( parcela 66,  2.655 m/2 ).- Castelo ( parcela 68 ,  4.519 m/2 ) .- Castelo ( parcela 69 ,  3.005 m/2 ),

O Mosteiro de San Salvador de Bande  e os veciños de Santa María de Neira e  San Paio  acabaron integrados na órbita do Mosteiro de San Xulián de Samos,  aparecendo  naquel tempo documentalmente situados na " Terra de Sárria".

A freguesía estivo integrada na Xurisdición de San Xulián da Pobra, do Marquesado de Sárria, e no século XIX   integrouse   nos concellos constitucionáis da Pobra de San Xiao ( entre 1820 e 1823 e de 1837 a 1840 ), para finalmente a partir de 1840  formar parte do Concello de Láncara ).

........................................................................................................................................................................

CASTELO EN GALEGOS ( MONTE TRANDEIRA )

Na parroquia de Santa Mariña do Carballo, ou Santa Mariña de Galegos, na ribeira esquerda do río Armiela,  conservan o topónimo " Castelo "  un paraxe e un predio ( Castelo, parcela 167 ,  4.258 m/2 )  identificados no Catastro de Rústica de Láncara.

.......................................................................................................................................................................

CASTELO EN MONSEIRO

Na parroquia de  San Miguel de Monseiro hai unha casa que recibe o nome de  " Casa Castelo".

......................................................................................................................................................................

CASTELO  EN  OLEIROS

Na parroquia de  San Martiño de Oleiros, vencellada á Mitra lucense, no lugar de Xunqueira de Arriba  existe unha casa chamada " Casa  Castelo".

......................................................................................................................................................................

CASTELO EN VIGO DE GALEGOS

Na parroquia de Santa Mariña do Carballo, ou Santa Mariña de Galegos,  que pertencéu por séculos ao Mosteiro de San Xulián de Samos, no Camiño francés de Viduedo a Lugo, o topónimo " Castelo " está presente en predios  do Polígono  23 do Catastro de Rústica de Láncara:

Castelo (  parcela 1.013,  5.649 m/2 ) .-  Castelo ( parcela 1.014,  1.277 m/2 ).-  Castelo ( parcela 1.016 ,  1.804 m/2 ).-  Castelo ( parcela  1.018 , 6.275 m/2 ).-  Castelo ( 1.021,  1.066 m/2 ).

A parroquia integrouse no Concello Constitucional de  Samos e dende 1840 forma parte do Concello de Láncara.

.......................................................................................................................................................................

CASTELO EN  VILALEO  

Na parroquia de Santa María de Vilaleo, na Idade Media  co apelativo de " Guisande" , e non lonxe   do lugar da Ermida, existen o lugar de " Castelo" e o " Rego de Castelo"  e  hai parcelas que responden a ese topónimo  que forman parte do Poligono 12 do Catastro de Rústica de Láncara :

 Tira de Castelo (  parcela 2.444 , 4935 m/2 ) ;  Campa de Castelo ( parcela 2.469,   5.678 m/2 ) ; Prado Castelo  (  parcela  2.472 ,    ) 

O lugar de Castelo, nesta freguesía,  en 1981 tiña  6 casas  e 18 habitantes.

**********************************************************************************

                                          CONCELLO DE PARADELA

CASTELO DE BARIZ  

Na parroquia de Santa María  de Castro de Rei de Lemos  o lugar de Bariz  estivo vencellado na Idade Media  á Orde do Temple .   O Mosteiro de Santa María , máis adiante convertido en priorado  do Mosteiro de Santa María  de   Monte de Ramo, de bernardos, tivo o señorío  da freguesía, que en 1820 a 1823 e entre 1837 e 1840 formóu  parte do Concello de Castro de Rei de Lemos, integrado no partido xudicial de Sárria. En 1840 , suprimido ese concello,  pasóu a formar parte  do Concello de Paradela.

A memoria do castelo consérvase no nome de parcelas  que forman parte  do Polígono 24 do Catastro de Rústica  de Paradela :

Castelo   ( parcela 602,   7.467 m/2 )  ;  Castelo  ( parcela 603, 30.974 m/2 ) ;Castelo ( parcela 793, 38.714 m/2 ) ;  Castelo ( parcela 874,  7.611 m/ 2) ; Castelo Pequeno (  parcela 875 , 8.668 m/2 ) ; Castelo  ( parcela 876, 20.321 m/2 ) ;  Castelo ( parcela 884, 9.904 m/2 ) ;  Chao do Castelo (  parcela 1.451,  8.712 m/2 );  Castelo (  parcela 10.883,  790 m/2 ). 

.........................................................................................................................................................................

PENA DO CASTELO

Perto de onde o Rego da Trapa entra no río MIño ( encoro de Belesar ), na parroquia de San Facundo de Ribas do Miño, que foi mosteiro medieval que acabóu vencellado ao Mosteiro de Castro de Rei de Lemos, que acabóu  sendo un priorado  do Mosteiro de Santa María de Montederramo ( Ourense )  hai unha formación pétrea  que responde ao nome de " Pena do Castelo".

Perto desa pena pasa o " Camiño Vello de Aldosende a Portomarín" e está dentro  dun amplo monte  moi costaneiro con abas pronunciada cara o Miño, dentro do que foi o couto ds Abelaira do Río ( casar desaparecido asolagado polo encoro ).

 *********************************************************************************

                                             CONCELLO DO PÁRAMO

CASTELO DE BRAVOS  

Na parroquia de San Xoán de Friolfe , no  monte do Páramo, na estrema co Concello de Paradela, conservan a denominación de  " Castelo"  varios predios   do Poligono 3  do Catastro de Rústica   do Páramo:

Castelo (parcela  401,  5.768 m/2 ).-  Castelo  ,( parcela 402, 14.608 m/2 ).-  Castelo  ( parcela 406, 5.007 m/2 ).

........................................................................................................................................................................

CASTELO DE GONDRAME  

Nunha volta do Río Miño, defendendo un vao que permitía o paso cara a Terra de Pallares, alzouse un castelo , propiedade da Encomenda de San  Xoán de Portomarín, da Orde de San Xoán do Hospital de Xerusalén ( despóis Orde de Malta ) houbo un  castelo que foi derrubado na Revolta  Irmandiña.

Estivo sitauado nun paraxe coñecido como Pedroncide,   e na actualidade está presente ese topónimo en predios que forman parte do Poligono  8 do Catastro de Rústica de O Páramo:

Castelo ( parcela 381,  4.221 m/2 ).- Castelo ( parcela 893,  3.779 m/2 ).- Castelo ( parcela 912,  3461 m/2 )  

A parroquia formóu parte do Concello Constitucional de San Xoán de Portomarín, partido de Lugo ( 1820 a 1823 ) , e acabóu integrándose no Concello do Pàramo.

.....................................................................................................................................................................

CASTELO DE PENA AGUIEIRA 

Tamén coñecido como " Torre do Mariscal" ou " Fortaleza de Pena Aguieira " foi unha edficación miltar alzada pola familia de Riba de Neira, que señoreaba pequenos coutos  na bacía do río Sárria, enfrontada cos Condes de Lemos , que querían sustraelos dese patrimonio particular.

A Pena Aguieira,  de cuxa edificación só se conservan varias  reas de pedras de cantaría da parte baixa  dunha torre, domina  toda a  Terra do Páramo  , non lonxe  do Camiño francés de Lugo a Monforte e do Camiño de San Xulián da Pobra a Goián.

Estaba esta fortaleza  na parroquia de Santiago de Sáa do Páramo, e o seu levantamento contóu coa oposición dos Condes de Lemos e do  Encomendeiro de San Xoán de Portomarín, e foi queimada e derrubada no tempo da Revolta Irmandiña.  Aínda que  a súa ubicación está debidamente fixada  en documentos que recollen manifestacións de persoan que interviñeron  no seu asalalto a asolamento, sen base ningunha , algúns autores , con erro notorio,   situarona  na Agüeira ( Becerreá ).

Está en terreos de monte en man común , e tamén leva  o nome de Pena Agüeira  o monte veciñal de San Miguel de Vilapedre.  Este paraxe, que deu tamén nome  á Cruz de Agüeira,  foi estudado  no Proxecto Arqueolóxico  Valdo Mao -Val de Sárria.

Na delimitación dos condados suevos Paramense e de Sárria  " Pena Aquilare " e " Castrum Petrosum" ( Castro de Alvaredo ) xa aparecen citados, e o pronunciado preguntorio da singular Pena  é marco indiscutible entre eses dous espazos.

.........................................................................................................................................................................

CASTELO EN SAN MARTIÑO DA TORRE

Na parroquia de San Martiño da Torre, que pertencéu á Encomenda de San Xoán de Portomarín , da  Orde de San Xoán de Xerusalén ( Orde de Malta )  a " Casa do Castelo", tamén coñecida como " Casa da Mámo",  presenta un corpo central  , máis elevado ca o resto, que puido corresponder   a unha antiga torre.  Conserva  un escudo de armas  que presenta un león., busto humán na parte  superior  e outros símbolos, con unha inscrición  na que se le " Doña Martina Saco y Quiroga, Año 1741".

**********************************************************************************

                                              CONCELLO DE SAMOS

CASTELO EN BUSTOFRÍO  

Na parroquia de San Xoán de  Lóuzara, no Couto de Bustofrio, sometido ao señorío dos Condes de Lemos aparece o topónimo " castelo" en varios predios do Poligono  15 do Catastro de Rústica de Samos, todos baixo do nome de " Sucastelo" :

Parcela 823  (  1.356 m/2 ).- Parcela 824 ( 368 m/2 ).- Parcela 825 ( 199 m/2 ).- Parcela 826 (  242 m/2 ).-  Parcela 827 (  160 m/2 ).- Parcela 828 (  201 m/2 ).-  Parcela  829 ( 2.128 m/2 ).- Parcela  830 (  1.838 m/2 ).- Parcela 831 (  256 m/2 ).- Parcela 832 (  329 m/2 ).- Parcela 833 (  646 m/2 ).-  Parcela  834 (  2.167 m/2 ).- Parcela 835 (  2.167 m/2 ).-  Parcela  834 (  2.167 m/2 ) .-  Parcela 835 (  548 m/2 ).- Parcela 836  (  91 m/2 ).- Parcela 837 (  1.032 m/2 ).-. Parcela 838 (  576 m/2 ).-     Parcela 840 ( 100 m/2 ).-  Parcela 841 ( 231 m/2 ).-  Parcela 842 (  406 m/2 ).- Parcela 843 (  134 m/2 ).-

O Couto  de Bustofrío, dependente do Condado de Lemos, acabóu integrándose nos concellos constitucionáis de Samos, dos ano 1820, 1837 y 1840.

...........................................................................................................................................................................

CASTELO DO IRIBIO  

O  cume do Monte Iribio ( Cabeza Grande do Iribio  )  é tamén coñecido como " Castelo do Iribio " , non por aludir  á unha imposible ubicación dunha edificación militar  xa que  se refire  á formación pétrea  que  coroa  o medieval " Alpe Eripio ". 

A denominación O  Iribio  debería ser a normalizada, xa que  Oribio   ven a proceder de sumar nunha soa expresión o artigo O  á  Iribio , con perda do " i ". 

As expresións Serra do Iribio  e Serra do Iribio, Rego do Iribio ( regueiro en Gundriz ) súmanse  á que se rexitra como " A Iribio", que nomea  a "Cabeza Grande do Iribio".

........................................................................................................................................................................

CASTELO DE LAMPAZAS 

Na parroquia de San Cristovo de Lóuzara , o monte  chamado do Castelo, e o Rego do Castelo, que baixa entre Lampazas e Piornedo  presentan o topónimo, sen que haxa  referenza a edificación militar.

..........................................................................................................................................................................

CASTELO EN SAN XIL DO CARBALLO

Na parroquia e lugar de San Xil do  Carballo , que permanecéu  moitos séculos suxeita ao Mosteiro de San Xulián, e atravesada polo Camiño de Santiago, manteñen o nome de " Castelo" predios que forman parte  do Poligono 7  do Catastro de Rústica de Samos:

Castelo ( parcela   2.068,  31.375 m/2 ).- Castelo ( parcela 2.070,  1.584 m/2  ).- Castelo ( parcela 2.072 , 2.288 m/2 ).- Castelo ( parcela 2.074 m/2 ).

Extinguido o señorío  do Mosteiro samonense  a parroquia integrouse nos Concellos Constitucionáis de 1820 a 1823 , 1837 a 1840, até a formación do novo  Concello de Samos en  1840.

................................................................................................................................................................

CASTELO DE TOCA

Mencionado no pleito Tábera- Fonseca ( século XVI ) unha das fontes principais  para coñecer a segunda revolución  irmandiña . Segundo unha das testemuñas , o escudeiro Gómez Rodríguez. o gobernador Fernando de Acuña  mandara derrocar a  fortificación de Toca   " que está cabe Samos , que era do abade  de Samos e era castelo roqueiro novo ".

O lugar de Toca, na parroquia de Santiago de Renche,  está nunha das abas do monte  Iribio  . Foi freguesía dependente do Mosteiro de San Xulián de Samos, integrada nos sucesivos tres concellos constitucionáis creados  en 1820, 1837 e 1840.

Consérvase o nome de " castelo " no   " Rego do Castelo" e todo  apuntar a que  o topónimo fai referenza  á desaparecida edificación fortificada. Perto do lugar, nas abas  do Iribio estaba  a  " Casa da Neve", propiedade do Mosteiro de Samos, onde se xuntaba a neve para enviala á Corte, en Madrid, e outras partes para  poñela prensada en pozos fresqueiros.

**********************************************************************************

                                               CONCELLO DE TRIACASTELA

O nome de Triacastela que ao  logo dos séculos levaron o alciprestádego lucense e leonés  e as parroquias  de Santa María de  Triacastela,  San Breixo de Triacastela e Alfoz de Triacastela e os sucesivos concellos de  Triacastela , na opinión máis xeralizada fai alusión  a  " tres castros"  ( Lagares, Santo Adrao  e Santa María do Monte  )  e non aparece o   topónimo  "castelo " máis que na parroquia do Monte  . No dicir popular  moitos  empregan a forma  " Tiracastela" ( Tira Castela ) , explicándoa como   " hacia Castela ".

CASTELO EN SANTA MARÍA DO MONTE 

Na parroquia de Santa María do Monte , na Idade Media coñecida como " Sancta Maria de Villa Adriani" está presente  o topónimo "Castelo"  nun bon número de predios , dentro do Polígono 7 do Catastro de Rústica de Triacastela,  a carón dos paraxes  da Modorra  e Os Vidueiros :

Castelo ( parcela 71,  8982 m/2 ).- Castelo ( parcela 72 ,  5.043 m/2 ).-  Castelo ( parcela 73 ,  5.935 m/2 ). -  Castelo ( parcela 74,  1.223 m/2 ).-  Castelo ( parcela 75, 438 m/2 ).- Castelo ( parcela 76, 3,374 m/2 ).-  Castelo ( parcela 77 , 914 m/2 ).-  Castelo ( parcela 78,  632 m/2 ).- Castelo ( parcela 80 ;  1.206 m/2 ).-   Castelo ( parcela 81 ;  1.990 m/2 ).- Castelo ( parcela 82,  1.375 m/2 ).-  Castelo ( parcela 83 ;  1.750 m/2 ).- Castelo (  parcela 84 ;  1.291 m/2 ).- Castelo ( parcela 85,  1.378 m/2 ).-  Castelo ( parcela 86, 1.403 m/2 ).-  Castelo ( parcela 87,  1.429 m/2 ).- Castelo ( parcela  88,  990 m/2 ).-   Castelo ( parcela 89,  3.011 m/2 ).-  Castelo ( parcela 92, 2.522 m/2 ).- Castelo ( parcela 93 ,  4.428 m/2 )

********************************************************************************* 

                                        CONCELLO DE BARALLA

CASTELO DE COVAS

No actual concello de Baralla, onde antes foi a Xurisdición de Neira de  Susao ( Xusá ) ,  houbo na Idade Media  un castelo , coñecido como  PENA DE COVAS      que protexía o camiño e a ponte de Covas  , riba do Neira, nunha das vías de acceso á amurallada cidade de Lugo.

Como estivo situado na chamada " Terra de Sárria" , e ser en ocasión lugar de residenza dos " tenentes de Sárria " , darredor de quen xiraba o " comitatu sarriense ",  recollemos aquí  os datos a esa fortaleza referidos porque  no seu tempo exercéu a súa influenza   sobre o que, como conxunto, podemos considerar a Sárria primitiva que iá de Berselos A Bande, e da Pedra de Calvor a San Salvador de Larín.

Situado nun forte preguntoiro   arrodeado polo río Neira  por Norte e Sur, erguido   riba dunha grande pena , debéu xogar un grande papel defensivo , e a súa tenza foi concedida polos reis  a "milites " da súa confianza.   Aparecería tamén vencellado a San Salvador de Sárria  ( a actual parroquia de San Salvador de Francos , e á vila real de Larín, e outras terras de reguengo  entre Neira e Sárria.

No  Poligono  104 do Catastro de Rústica de Baralla   figuran coa denominación de "Castelo"   a parcela  43 ( de 474 m/2 ) e  44 (  de 14.033 m/2 ). A vella "Pena de Covas"  é agora chamada  Pena Albite.

O espazo do desaparecido castelo  formóu parte da Xurisdición da Neira de Susao ( con capitalidade  en Santo Estevo da Pobra de Neira de Susao ) , do Marquesado de Sárria, pasando a se integrar  nos concellos constutucináis de Neira de Xusá, que unido con Neira de Rei en 1840, é agora coñecido como  Concello de Baralla. partido xudicial de Becerreá,

************************************************************************************