A FORTALEZA DE SÁRRIA

                                  A FORTALEZA DE SÁRRIA

( Traballo publicado por FRANCISCO VÁZQUES SACO no Programa das Festas do San Xoán de Sárria  do ano 1949 )

    Así  chaman os antigos documentos sarriaos  ao castelo que coroaba  o espléndido castro , defensa de doriquísimo val , por una de cuxas abas  serpea  a rúa máis antiga da vedraña vila.

   Da vetusta  fortificación  só se conserva  hoxe unha torre  que, elevada nun dos ángulos  da fortaleza , servía de defensa dos flancos . De trazado semicircular , coroada de ameas, rasgada aquí e alá por seteiras , cuberta de robusta bóveda  no seu recinto interior , a súa fábrica primitiva  chegou a nós  con notables alteracións , impostas  por obras  posteriores  de solidificación.

A incuria dos homes e a incuria dos tempos, non permirios que chegase  a nós até a máis mínima  lembranza  gráfica  do monumento militar , dende onde  exercían a  súa xurisdición na vila e nun amplño sector da coarca  os marqueses de Sárria. Segundo a tradición, a fortaleza  constaba de catro torres, e  unha delas era a da homenaxe  nomeada especialmente nalgunhas escrituras.

Pouco máis  sabemos da súa historia, e os datos  que chegaron até aquí andan espallados  e son non pouvas veces confusos .

Imos a reunilos  sumariamente , enadindo  aos xa coñecidos algúns  inéditos.

Pasamos por alto a data da súa construción, por hoxe descoñecida, para situarnos no ANO 1467 , no que comezou a guerra dos IRMANDIÑOS.

Polas  declaracións do proceso ao que a dita guerra deu lugar , recollidas por  Couselo Bouzas  na "Guerra Hermandina"  sabemos que uno de sus jefes DIEGO DE LEMOS , percorría os territorios de Sárria, Monforte e Chantada   cun exército de máis de 15.000 homes, e que obraban combinadas  contra os seus señores, as Irmandades de Lugo, Sárria e Terra de Lemos.

Ao exército mencionado pódese  apoñer  con sólida probabilidade  a destrución da fortaleza sarriá , xa que a destrución dos castelos  foi o grito de guerra  e primeiro obxectivo  daquel magnífico esforzo  dos peiteiros ,  malogrado por  entoldadas inxerencias  e bastardos intereses.

VASCO DE APONTE , que escribía nos primeiros anos do século XVI , dí que os viláns  botaron por terra todas  cantas fortalezas había en Galicia.., agás a de Pambre.

O LICENCIADO MOLINA , que escrbía setenta anos despois, dos sucesos, non cita a de Sárria entre  as derrubadas  pero a súa relación é moi incompleta e confiada na memoria.

  BOÁN  no século XVII , enade algunhas ás citadas polo  Molina  e entre elas inclue as de Castro Caldelas  e Sárria, mais advirte que  destas só foron  desfeitas as fortificacións exteriores-

Emporiso as testemuñas  que depoñen no pleito derivado da Guerra dos Irmandiños , afirman que a FORTALEZA DE SÁRRIA  foi derrubada sen faceren distinción algunha coas demais.

Instuiuse o expediente cando xa a fortaleza fora  reedificada  e en relación con este suceso, din as testemuñas   que, cando o Conde  reedificou Sárria  tiña por meiriño a MEN DA RIBEIRA , que dirixiu toda a reedificación , e obrigaba aos seus vasalos  a concorreren  coa súa  persoa , carro e bois , executano ao que faltaba , ao pagamento de 600 maravedises  para a reedufucación desta fortaleza  ( Couselo Bouzas, o.c.).

Así rematou aquel triste episodio da nosa historia , que puido  ser glorioso, e no que os IRMANDIÑOS  acabaron  rematando co seu suor  o que botaran por terra co custe do seu sangue.

Entre os castelos  visitados por XOÁN DE BUSTAMANTE , en virtude  de auto da Real Audiencia  de A Coruña, de 17 de maio  de 1603,  figura o de Sárria . A visita tiña por obxecto ordear "  se terraplenen e ceguen  os cabozoz, masmorras  e covas e alxibes  que teñen baixo terra , de que usan para  prisión as fortalezas e no seu lugar se constrúan  cárceres"

Poucos meses despois, no de decembro do mesmo ano, ÁLVARO DE LOSADA, ao tomar posesión  dos seus cargos de  ALCALDE e XUSTIZA MAIOR  DA FORTALEZA E MARQUESADO DE SÁRRIA , facía inventario  " do que avia e quedava". Por ser inédito e conter noticias curiosas  do estado e dependnecias da fortificación, transferímolas direitamente:

        " No patio unha cadea  e un capacete  co que se saca auga do pozo.

        "  Na cociña baixa  achouse un banco  de catro pés ; achouse no patio un tiro largo que ten  seis argolas.

        " Maís outro tiro longo e delgado.

        "  Máis outro tiro máis groso e curto.

        "  Máis na roda  outras dúas culatas curtas.

        "  Máis na porta da adega  outro tiro que dixeron chamarse culata

        "  Máis achouse no alto, nun aposento,  un cofre de ferro aberto

        "  E non ze achou  na dita fortaleza e  todos os seus aposentos , aínda que se miraron un a un, outra cousa

        " E así mesmo achouse , mirando a dita fortaleza,  que tiña necesidade de reparos  especialmente de retellala, porque chove nela en moitas partes

        "  Achouse que no baixo , a carón da porta da cabalariza, unha parede que está  por onde se entra para o cubo  dacarón da porta de ferro, que ten a porta por onde se entra ao dito cubo , cáese e está moi torta.

        "Na sala  grande baixa , falta un pedazo do chan dela, e noutras partes está desfeito o cal  e argamasa  do chan dela e ten buracos.

        " A sala principal de arriba , que está polos corredores,  está desfeito  a carón da cheminea  e un bon pedazo do que é cal e argamasa

    "  Nos corredores altos  faltan moitos balaustres  do dito corredor e táboas do solo  e do faiado alto, 

" As escadeiras  por onde se sobre  á TORRE DA HOMENAXE , desfeitas e podridas , de xeito que se pode mal  subir por elas

" Os CUBOS DA HORTA  non teñen portas.

E estes reparos e outros ten  necesidade  a dita fortaleza, e en particular, e máis necesario , de tella para retellar en moitas partes  nas que chove,  por cuxa causa hai  falta de táboas  or estar podridas coa auga  e goteiras dos aposentos  sobreditos que soben á torre , e nalgunhas partes  están as paredes febles e non moi seguras,

E tamén en algúns apsosentos non están postas as portas neles, aínda que están feitas de novo efltanlles goznes e pechos, e isto é nos aposentos que din do alcaide. E  o mesmo é mester repara de novo a PONTE LEVADIZA   que entra ao patio da fortaleza  ( Protocolo de  Gregorio de Pedraza , 1603. Arquivo Notarial de Sárris.

 Para rematar  estes xa longos apuntes , recollemos a notocia  que nos conserva o Libro de Actas do  Concello de Sárria  na correspondnet ao  16 de Xuño de  1842.  Nela dan conta  de que o apoderado xeral  do Conde de Lemos  "concede de balde a este Concello a pedra sillaría  do castelete  de di fronte da FEIRA , para empregala  na mellora das rúas.  O Concello acordou agradecer este rasgo de xenerosidade  e contestar   " que se fará uso da pedra , observando as condicións nas que se lle concede".

E así,  con esta desoladora frialdade , escribiuse o  derradeiro capitulo da Fortaleza dos Marquese de Sárria-

                               " Sic transit.... !

                                                                FRANCISCO VÁZQUEZ SACO

                                  ( Académico da Real Academia Galega e Correspondnete da de Historia  )

                                      ***************************************

NOTAS.- En realiade o derradeiro capitulo da Fortalez de Sárria  escribiuse 17 anos máis tarde, cando Manuela  López Blanco lle vendeu a Manuel Pérez Batallon  a metade da Fortaleza de Sárria , cos seus muros, foxos e contrafoxos   que o seu irmán Filipe López Blanco lle compradr en Madrido ao  Conde de Lemos. A outra metade  comproulla o Concello a Xoana López Blanco. .  A pedra foi vendida a varios particulares da vila. 

Cada un dos novos propeitarios   botou por terra a súa parte da fortificación e  fixo desapareces foxos e contrafoxos. Manuel Pérez Batallón decidiu conservar unha das torres de flanco que  aínda está en pe.

A escritura de compravenda  na que foron partes  María López Blanco, viuva de  Anxo Somoza, de San Pedro de Froián ,  e o doutor Manuel Pérez Batallón fi outorgada o 22 de marzo de  1859 ( Escribán;  Farncisco López Pérez. Testemuña: : Manuel Losada.

María López Blanco, viuva de Anxo Somoza , de San Pedro de Froián,  ao se producir a defunció do seu irmán Filipe López Vázquez  ( + Madrid, 1855 )  alcanzou dereito á metade  do legado  que a ela e á súa irmá Xoana López Blanco  lles fixo  sobre os bens que tiña en Galicia.

Reclamoulle á viuva de Filioe López Blanco,  Xosefa Ribas,  escritura de fincabilidade , e non lles fixo caso, polo que presentaron demanda de conciliación no Xukgado de Primeira Instancia,

E  María López Blanco " debido  aos gastos,  determinou vender  e vende  pola presente a metade  íntegra que lle corresponde  do derrube, foxos e contrafoxos , terreo e local da  chamada Fortaleza  desta vila que o legatante  comprou ao Sr. Conde de Lemos , e tamén a metade da pedra  e reblo  que hoxe existe, cuxa terra  é barrenta,  areísca  e de mala calidade , está  case toda en abertal  e sen que produza  nin poida aproveitar a vendedora  cousa algunha dela.

E por iso véndea  como leva dito  ao Don Manuel Pérez Batallón  para sempre  e que poidan disfrutala ou doutro xeito dispoñer dela  el e os seus fillos  e herdeiros, dividídoa da outra metade  que pertence á Xoana , polo prezo e cuantía de  4.000 reais de veludo  que a outorgante en moedas de  ouro e prata  recibiu, de cuxa entrega , de cuxa entrega dou fe,  agás 500 reais  que constan doutra escritura  de venda da  cota parte da dita Fortaleza  outorgada perante o  presente escribán".